Występuje w językach skandynawskich. Jest pochodzenia szwedzkiego, w językach duńskim i norweskim pojawiła się w XX wieku. Nie występuje w języku islandzkim; odpowiedni dźwięk oddawany jest przez literę á. W języku fińskim używana jest tylko w nielicznych słowach pochodzących z języków skandynawskich oraz w nazwach i nazwiskach szwedofińskich[2]; z tego drugiego powodu obecna jest w alfabecie.
Litery używa się w języku walońskim, a w zasadzie w jego wschodniej odmianie[3]. Została wprowadzona na początku XX wieku, a intencją było graficzne oddanie dźwięku przypominającego duńskie /o/.
W języku czamorro została przyjęta podczas unifikacji pisowni języka w roku 1983[4]. Pojawiła się stosunkowo późno i, postrzegana jako element przywleczony, była przedmiotem kontrowersji[5][6].
W języku północnofryzyjskim występuje wyłącznie w dialekcie mooring[7].
Licznie pojawia się w prawie wszystkich językach lapońskich, kulturowo związanych z północną Skandynawią[8]. Nie występuje jedynie w języku kildin, zapisywanym cyrylicą.
Nazwa litery
W języku polskim litera nosi nazwę „a z kółkiem”. Po szwedzku nosi nazwę „o” i wymawiana jest jako długie /o:/. Norwegowie[9] i Duńczycy[10] nazywają ją bolle-å. Po fińsku literę nazywa się ruotsalainen o[2][11], czyli „szwedzkie o”. Angielskim określeniem jest „a” with a ring/halo.
W języku duńskim i obu wersjach języka norweskiego jest dwudziestą dziewiątą i zarazem ostatnią literą alfabetu[12]. W języku duńskim znajduje się na 21. miejscu pod względem występowania (0,77%), a w języku norweskim – na 22. miejscu (0,70%)[13]. W obu językach w grze scrabble są dwie litery w komplecie warte 4 punkty każda.
W języku szwedzkim jest 27. literą alfabetu i znajduje się pomiędzy z a ä[14]. Znajduje się na 21. miejscu pod względem występowania (1,37%)[13].
W alfabecie fińskim występuje na 29. miejscu po z[11][15]. Bardzo rzadko występuje w tablicach częstotliwości[16] i nie jest uwzględniona w lokalnej odmianie scrabble.
W języku czamorro jest trzecią literą, między a i b; pierwszą literą jest zwarcie krtaniowe ʻ[6].
W zintegrowanym alfabecie fryzyjskim litera nie pojawia się, nie ma jej również w komplecie kamieni scrabble[17].
W języku północnolapońskim występuje na 31. miejscu alfabetu, między ø i ä[8], w języku inari pojawia się na przedostatnim miejscu jako litera fakultatywna, w języku lule na 23. miejscu jako litera główna, w języku skolt na 35. miejscu (na 37 liter) a w południowolapońskim jest 24., ostatnią literą alfabetu.
Wymowa
Wymowa długiego wariantu w szwedzkim wyrazie åseWymowa krótkiego wariantu w szwedzkim wyrazie låtsas
W języku szwedzkim jako samogłoska tylna wpływa na wymowę występującej przed nią spółgłoski /k/ i /g/, których wymowa różni się w zależności od natury następującej po nich samogłoski. /k/ i /g/ po samogłoskach tylnych, zatem i å wymawiane są zawsze twardo, zgodnie z wartością reprezentującej je litery[20]. Zależność pokazuje diagram[21]:
W językach skandynawskich występuje zarówno jako litera, jak i odrębny wyraz. Po szwedzku[14], norwesku i duńsku[22]å to strumyk, rzeczka lub potok. W języku norweskim jest też znacznikiem cechy bezokolicznika w czasowniku[23]: å snakke odpowiada szwedzkiemu att tala, duńskiemu at snakke i angielskiemu to speak.
We wczesnym języku szwedzkim oznaczało słowo på (na).
Jest nazwą geograficzną dwunastu miejsc w Szwecji, pięciu miejsc w Norwegii i jednego w Danii. W nazwach występuje również jako przyrostek (równoznaczny z -eå) i oznacza rzekę Skogså, Luleå, Umeå.
Znak oporu przeciw obowiązkowemu nauczaniu języka szwedzkiego w Finlandii
Litera å po raz pierwszy pojawiła się w szwedzkim języku pisanym w roku 1526[24] w katechizmie Olausa Petriego oraz w przekładzie Nowego Testamentu[25] i była ligaturą liter a i o. W języku duńskim pojawia się od XVIII w. Jako pierwszy oficjalnie zaproponował użycie tej litery Jens Høysgaard, lecz jako pierwszy zaczął jej używać Rasmus Rask w 1820. W 1869 norweska Rada Ortografii Rettskrivningsmøtet zaproponowała użycie tej litery we wszystkich językach skandynawskich w miejsce aa i od tamtej pory stosował ją m.in. Henrik Ibsen. Do alfabetu norweskiego litera została wprowadzona na mocy reformy ortografii w r. 1918, a do duńskiego w 1948 – w obu przypadkach zastępując aa[26]. Duńska reforma ortograficzna miała na celu zdystansowanie pisowni od niemieckiej[27], toteż wprowadzenie å było tylko jedną ze zmian, oprócz np. wprowadzenia pisowni rzeczowników małą literą.
W języku duńskim w latach pięćdziesiątych powstał problem umieszczenia litery w alfabecie. Miano do wyboru rozwiązanie szwedzkie, norweskie lub też umieszczenie litery jako pierwszej w alfabecie, za czym optowała duńska filolog Lis Jacobsen. W roku 1954 napisała artykuł Å bliver nu det første bogstav i alfabetet (å będzie pierwszą literą alfabetu)[9]. Obrońcy ostatniego miejsca litery argumentowali potrzebą jednorodności w językach nordyckich. Ostatecznie 9 lutego 1955 zdecydowano, iż å będzie ostatnią literą alfabetu[9].
Duńskie nazwy geograficzne mogły być zapisywane zarówno w starej jak i nowej wersji, a podmioty mające wpływ na własne nazwy mogły wybrać pisownię między historyczną i współczesną; często zależy to od lokalnej tradycji. Z tej przyczyny nazwę miasta Aalborg zapisywano również jako Ålborg. Jednakże Rada Języka Duńskiego zaleca pisownię przez a z kółkiem[28]. Odrębnym przypadkiem jest miasto Aarhus, gdzie rada miejska przeprowadziła głosowanie i ostatecznie opowiedziała się za zapisywaniem nazwy przez podwójne a, motywując to kontekstem międzynarodowym[29].
Litera w komputerze
Występuje na klawiaturachskandynawskich, w pozostałych musi być wprowadzona albo z tablicy znaków, albo przy pomocy kodu.
Litera å ze względu na jej nieco egzotyczny charakter jest czasem używana w żartobliwym kontekście. W 1971 na tylnej stronie okładki płyty In Search of Space zespołu Hawkwind umieszczono napis: TECHNICIÄNS ÖF SPÅCE SHIP EÅRTH THIS IS YÖÜR CÄPTÅIN SPEÄKING YÖÜR ØÅPTÅIN IS DEA̋D[30]. Istnieje zespół heavymetalowy o nazwie DÅÅTH. Zespół baseballowy Los Angeles Angels of Anaheim używa czasem nazwy Ånåheim. Jednym ze szwedzkich dowcipów primaaprilisowych był artykuł na poczytnym portalu obwieszczający fikcyjną decyzję o zlikwidowaniu litery å w alfabecie, jak również liter ä i ö[31].
Przypisy
↑Hans Christophersen: Computer Alphabetizing: Principles, Problems, and an Attempt of Improvement. [dostęp 2011-10-27].
↑ abMartin Putz: Finnische Grammatik. Wien: Präsens, 2002, s. 22. ISBN 978-3-7069-0128-4. (niem.).
↑Johan Viroux: Les règles d’orthographe du professeur Jules Feller relues et complétées. skynetblogs.be, 2011-11-17. [dostęp 2011-12-14]. (fr.).
↑Chamorro/Chamoru – The Language. [dostęp 2011-12-14]. (ang. • czam.).
↑Selfish Jokes on a Burning Plane. [dostęp 2011-12-14]. (ang.).
↑ abUnicode test page and transliteration / transcription tables for writing systems (alphabets, abjads, syllabaries) of various languages. [dostęp 2011-12-14]. (ang.).
↑ abcBolle-å-ens plass i det danske alfabet. sprakrad.no. [dostęp 2011-12-14]. (norw.).
↑Christian Becker-Christensen: Politikens Nudansk Ordbog med etymologi. T. II. Kopenhaga: Politikens Forlag, 2000, s. 184. ISBN 87-567-6087-6. (duń.).
_ubt.JPG)
