| |
| Informacje podstawowe | |
| Majuskuła |
Ѣ |
|---|---|
| Minuskuła |
ѣ |
| Podstawowe pismo | |
| Pochodzenie | |
| Oparty na grafemie |
Ⱑ |
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |
Jać (Ѣ, ѣ) (scs. ѣть, ros., ukr. ять, bułg. ят lub е двойно, serb. јат, chorw. jat, ang. yat) – nazwa 32. litery starej cyrylicy oraz głoski oznaczanej tą literą. W transliteracji slawistycznej oznaczana jest literą ě (zapożyczoną z alfabetu czeskiego).
W języku prasłowiańskim jać była samogłoską długą. Przyjmuje się, że realizowana była jako dźwięk [æ:], który pochodził z wcześniejszych głosek [e:], [oj], lub [aj].
Znaczące jest zmieszanie już w najwcześniejszych tekstach głosek jać i jotowanego a. Tłumaczyć to można tym, że w dialektach sołuńskich, na których był oparty język staro-cerkiewno-słowiański, doszło do przesunięcia /æ:/ w /ja/ niezależnego od dialektów północnych i wschodnich. Zmieszanie pogłębiło graficzne podobieństwo litery mały jus (Ѧ) w cyrylicy do litery reprezentującej jać w głagolicy (Ⱑ – w unikodzie w. 4.1, 
).
W języku prasłowiańskim istniała samogłoska niska, przednia, szeroka (a więc zbliżona w wymowie do ’a), oznacza się ją w transkrypcji znakiem ě.
Pochodzi ona z:
W poniższym tekście głoska jest zapisywana pismem pochylonym, litery zaś pismem pogrubionym, przykładowo: jać przechodzi w ie, zapisywane literą ě. Przykłady są podane pismem prostym.
W głagolicy był jeden znak na oddanie dwóch bliskich sobie dźwięków: ě i ja. Cyrylica rozróżniała te dźwięki, zapisując je odrębnymi literami, odpowiednio: ѣ i я. Przykłady: яко, ясти, чаяти, мария, буря, земля, воня, назарянинъ, другая, убояше, вѣдѣти, бѣлъ, тебѣ, рѣка, лѣсъ, женѣ.
Jać przechodzi w polszczyźnie w ’e. Występuje przegłos lechicki – zmiękczające poprzedzającą spółgłoskę ’e powstałe z ě przechodzi przed t, d, n, s, z, ł, r w ’a (również zmiękczające poprzedzającą spółgłoskę). Przykłady: biały: bielić, wiara: wierzyć, źrebię, brzeg, miesiąc, las: leśny, lato: letni, świeca
krótka: e, ie (po spółgłoskach wargowych) zapisywana jako ě, np. sem, seme, les, léto, měřit, svět, věřit.
długa: i: zapisywane jako í, np. bílý, císař, víra
krótka: e, np. sem, semeno, les, leto, merať, mesiac, svet, veriť
długa: ie, np. biely, viera, svieca
wěra, lěs, swět, swětło, běły, lěto
wěra, lěs, swěca, swět, swětło, běły, lěto
Przykłady: вера, лес, светло, белый, лето, ведеть
Przed reformą ortografii: вѣра, лѣсъ, свѣтло, бѣлый, лѣто, вѣдѣть
Przykłady: світ, світло, ліс, білий, літо, віра, відьма
Przykłady: лес: лясы, вера, белы, свет
Przykłady: svet, mesec, leto, bel
Przykłady: свет, лето, вера, дедо, цвет, реч
Przykłady: верен: вярна, лято, где, вест, свят: световен
Jać w języku rosyjskim zlała się całkowicie z e. Niektórzy (W. K. Matthews) twierdzą, że stało się tak już w XI w., a obecność jaci w ortografii aż do XX w. wynikała z wpływu staro-cerkiewno-słowiańskiego jako języka liturgicznego. Jednak wskazuje się, że w dialektach jać różniła się od e (przynajmniej w sylabach akcentowanych) jeszcze w XVIII wieku.
Pozostawienie jaci podczas reformy rosyjskiego alfabetu w 1708 r. wskazuje, że wymowa liter e i ѣ różniła się. Jednak już pod koniec XVIII w. Michaił Łomonosow zauważył, że różnica w wymowie tych liter jest ledwo zauważalna. 100 lat później autor Rosyjskiej ortografii, Grot pisał, że jać wymawia się jak e. W XX w. ślady tej różnicy pozostały tylko w niektórych gwarach rosyjskich.
Latem 1917 r. Rząd Tymczasowy wydał dekret o reformie ortografii rosyjskiej[1], jednak dla jej wprowadzenia w życie potrzebne były jeszcze dwa dekrety bolszewików[2]. Alfabet rosyjski utracił twarde znaki na końcu wyrazu, literę і i jać. Ta ostatnia stała się niemal symbolem „białego” oporu przeciwko bolszewikom oraz wszystkiego, co odeszło w przeszłość wraz z nową władzą. Słowo хлѣбъ (‘chleb’) pisane przez jać stało się źródłem kpin, gdy nastał głód: mówiono, że bolszewicy usunęli jać wraz z chlebem.
Rosyjskie publikacje wydawane poza granicami ZSRR jeszcze długo po II wojnie światowej zachowywały starą ortografię. Rosyjscy inteligenci na emigracji pisali zawzięte obrony jaci, a w samym ZSRR drukarniom odbierano czcionki z „wrogimi” literami. We współczesnej Rosji obserwuje się pewną modę na powrót do używania jaci, szczególnie w znakach towarowych.[3]
W języku serbsko-chorwackim jać rozwinęła się trojako, na tej podstawie wyróżnia się trzy rodzaje dialektów:
Przykłady:
Formy ekawskie stanowią podstawę języka serbskiego, jekawskie – chorwackiego, bośniackiego, czarnogórskiego i serbskiego (głównie na terenie Bośni i Hercegowiny). Ikawskie nie są traktowane jako literackie.
W języku bułgarskim istnieje tak zwana granica jaci (ятова граница) przebiegająca orientacyjnie z Nikopolu nad Dunajem do Sołunia (Saloniki) nad Morzem Egejskim. Jest to najważniejsza izoglosa języka bułgarskiego. Rozdziela ona obszary wschodnie, gdzie jać jest wymawiana jako ’a albo e (бял – бели) od obszarów zachodnich, gdzie jać jest realizowana tylko jako e (бел – бели) – podobnie jak w języku macedońskim i serbskim.
Usunięcie w roku 1945 jaci z alfabetu bułgarskiego zostało potraktowane przez niektórych jako „zdrada zachodnich dialektów” i sztuczny rozdział od macedońszczyzny. Po roku 1989 proponowano przywrócenie jaci do alfabetu bułgarskiego.
| Znak | Ѣ | ѣ | ||
|---|---|---|---|---|
| Nazwa w Unikodzie | cyrillic capital letter yat[4] | cyrillic small letter yat[5] | ||
| Kodowanie | dziesiętnie | szesnastkowo | dziesiętnie | szesnastkowo |
| Unicode | 1122 | U+0462 | 1123 | U+0463 |
| UTF-8 | 209 162 | d1 a2 | 209 163 | d1 a3 |
| Odwołania znakowe SGML | Ѣ | Ѣ | ѣ | ѣ |
W LaTeX-u uzyskanie jaci umożliwia kodowanie X2:
\fontencoding{X2}\selectfont \char120% mała jać
\fontencoding{X2}\selectfont \char88% wielka jać
| Podstawowe litery i litery używane w językach słowiańskich | |
|---|---|
| Inne litery | |
| Litery nieużywane współcześnie | |
| Digrafy |
|
| Trigrafy | |
| Tetragrafy |
|
| Pentagrafy | |
| Elementy systemu liczbowego i inne znaki |
|
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.
