Biblia święta, tho iest, Księgi Starego y Nowego Zakonu, właśnie z Żydowskiego Greckiego y Łacińskiego, nowo na Polski ięzyk, z pilnością y wiernie wyłożone.
A ziemia była niekształtowna i próżna i były ciemności nad przepaściami, a duch Boży przenaszał się nad wodami.
Tedy rzekł Bóg: Niech będzie światłość! I stała się światłość.
Biblia brzeska (nazwa pochodzi od miejsca wydania; inne nazwy: Biblia Radziwiłłowska – od nazwiska fundatora i Biblia pińczowska – od miejsca dokonania tłumaczenia) – drugi (po katolickiejBiblii Leopolity) wydany drukiem przekład całości Pisma Świętego na język polski, przetłumaczony przez polskich protestantów w Pińczowie w latach 1559–1563, a wydany w roku 1563 w Brześciu Litewskim[1].
Charakterystyka
Biblię brzeską – zgodnie z deklaracjami wydawców – uważa się powszechnie za pierwszy polski przekład całej Biblii z języków oryginalnych: hebrajskiego i greckiego. Nie wszyscy się jednak z tym zgadzają i wskazuje się na różne źródła tłumaczenia. W samym tytule Biblii brzeskiej oprócz języków oryginalnych wymieniono też łacinę. Już w pierwszych latach po jej wydaniu zarzucano (robił to m.in. Szymon Budny), że Biblia brzeska jest w rzeczywistości tłumaczeniem albo z łacińskiej Wulgaty, albo z innych przekładów łacińskich, na przykład łacińskiej Biblii Roberta Estienne’a (Stefanusa) (1557) i Nowego Testamentu Teodora Bezy (1556). Wskazuje się też liczne zapożyczenia z francuskich przekładów Pierre’a Olivétana (1546), Jacques’a Lefèvre’a d’Étaples’a (1530) lub francuskiej Biblii Roberta Estienne’a (1553). Księgę Rut przetłumaczono z łacińskiego przekładu Santesa Pagnino z roku 1527 (Veteris et Novi Testamenti nova translatio). Zatem językami oryginalnymi się tylko posiłkowano[2].
Sporne jest również przypisanie przekładu Biblii brzeskiej jednemu wyznaniu. Choć zazwyczaj wiąże się je z kalwińskimKościołem Reformowanym, to w rzeczywistości jego tłumaczenie przypadło na okres, gdy w obrębie polskiego ruchu reformacyjnego właśnie dokonywał się podział na Zbór Większy (kalwinizm) i Zbór Mniejszy (bracia polscy przezwani „arianami”). Początkowo w skład zespołu tłumaczy wchodzili ważni zwolennicy unitarianizmu (np. Grzegorz Orszak, Franciszek Stankar), poglądy unitariańskie pozostawiły ślad w niektórych miejscach tłumaczenia, choć ostateczny szlif nadali zwolennicy kalwinizmu po usunięciu z zespołu braci polskich. Poza tym, w momencie gdy drukowano Biblię w Brześciu, jej główny fundator Mikołaj Radziwiłł Czarny był już wtedy zwolennikiem unitarianizmu, a Biblia miała służyć zarówno zborom kalwińskim, jak i braciom polskim. Starsze opracowania omawiające polskie przekłady zaliczają Biblię brzeską do tłumaczeń unitariańskich[3], nowsze najczęściej do kalwińskich. Jednak w rzeczywistości do jej powstania przyczyniły się obie grupy.
Na zdobionej stronie tytułowej znajduje się tytuł:
Biblia święta, tho iest, Księgi Starego y Nowego Zakonu, właśnie z Żydowskiego Greckiego y Łacińskiego, nowo na Polski ięzyk, z pilnością y wiernie wyłożone.
Księga ma wymiary 255 na 401 mm, zawiera starannie wykonane drzeworyty na stronie tytułowej i w części starotestamentowej. Tekst jest drukowany dużymi gotyckimi czcionkami, a przypisy i objaśnienia (na brzegach i na dole stron) – drobniejszą czcionką.
Rozpoczyna się dedykacją dla króla Zygmunta II Augusta, która zawiera pochwałę studiowania Biblii, informacje o przekładzie, streszczenie, spis treści oraz tablicę, wskazującą jak czytać Biblię przez cały rok. Jako pierwszy polski przekład podaje numerację wersetów.
Przekład jest staranny i precyzyjny, wierny oryginałowi (zastosowano nowatorską metodę oddawania sensu zdań, a nie tłumaczenia „słowo w słowo”). Napisana jest XVI-wieczną polszczyzną o wysokim poziomie artystycznym i literackim. Język jej jest zwięzły, potoczysty i bogaty literacko.
Historia
Zgodnie z podstawową zasadą Reformacji, Biblia miała być czytana w języku ojczystym. Z tego powodu w połowie XVI wieku również polscy protestanci dostrzegli potrzebę posiadania własnego dokładnego tłumaczenia Biblii. Pionierski Nowy Testament Murzynowskiego wydany w 1553 przez Jana Seklucjana w Królewcu był niewystarczający, a w języku polskim nie było jeszcze wydrukowanego pełnego przekładu Biblii[a].
W czasie, gdy prowadzono prace nad tłumaczeniem, w łonie polskiego Zboru (Kościoła) Reformowanego wystąpił spór, dotyczący nauki o Trójcy Świętej. Zaowocowało to zmianami w zespole tłumaczy i sporami nad tłumaczeniem niektórych fragmentów. Zespół opuścił unitarianin Franciszek Stankar oraz sympatyzujący z nim Grzegorz Orszak[5]. Większość rozwiązań rozstrzygnięto na podstawie innych protestanckich przekładów europejskich, przede wszystkim francuskiej Biblii Olivétana (stąd udział w tłumaczeniu Thenaudusa).
Jeszcze przed powstaniem zespołu tłumaczy Grzegorz Orszak, posiadający dobrą znajomość hebrajskiego i greki, sam przetłumaczył na polski część Starego Testamentu[5]. W roku 1560 ukończono przekład Pięcioksięgu, a po następnych trzech latach prace zakończono. Cała Biblia ukazała się 4 września 1563 w Brześciu Litewskim, wydana drukiem przez Cypriana Bazylika w drukarni należącej do Mikołaja Radziwiłła Czarnego, w nakładzie około 500 egzemplarzy[6][7].
Krótko po wydaniu zaczęto dostrzegać niedoskonałości i błędy w tłumaczeniu Biblii brzeskiej. Wynikało to z szybkiego rozwoju biblistyki oraz ówczesnych intensywnych dyskusji w obrębie obozu Reformacji. Jednym z głównych krytyków stał się późniejszy wybitny hebraista, członek wspólnoty braci polskich Szymon Budny, który nie brał udziału w tłumaczeniach w Pińczowie. Poza tym Biblia brzeska była stosunkowo droga i miała nieporęczny format bardziej nadający się do czytania podczas nabożeństwa niż zabierania jej na dyskusje podczas licznych synodów. Z tego względu zarówno przywódcy kalwińscy, jak i braci polskich rozpoczęli przygotowania do drugiego, poprawionego wydania. Prace nad poprawieniem powierzono Szymonowi Budnemu. Ten jednak po przyjrzeniu się Biblii brzeskiej uznał, że nie jest to przekład z oryginału i że lepiej będzie dokonać nowego dosłownego tłumaczenia. Dokonał tego sam w Nieświeżu, a efektem była wydana w 1572 Biblia nieświeska, którą posługiwali się przede wszystkim bracia polscy. Pozostali protestanci (głównie kalwini) nadal używali Biblii brzeskiej, aż do czasu, gdy w 1632 wydano poręczniejszą Biblię gdańską, która w dużej mierze opierała się na tekście Biblii brzeskiej opracowanej od nowa przez Daniela Mikołajewskiego.
Choć w drugiej połowie XVI wieku Biblia brzeska cieszyła się dużą popularnością i miała możnych wydawców, nie wywarła tak dużego wpływu na społeczeństwo i język polski, jak jej angielskie czy niemieckie odpowiedniki. Miała na to wpływ kontrreformacja. Syn fundatora Biblii brzeskiej, konwertowany przez jezuitów na katolicyzmMikołaj Krzysztof Radziwiłł, jako pokutę za „grzechy ojca-heretyka” postanowił wykupić i zniszczyć wszystkie egzemplarze Biblii brzeskiej. Mimo iż wydał na ten cel ogromną sumę 5000 dukatów (czerwonych złotych), nie udało mu się zniszczyć wszystkich egzemplarzy. Tę większość biblii, które wykupił uroczyście spalił na rynku w Wilnie. Pozostałe egzemplarze zostały zniszczone w okresie kontrreformacji; ocalało zaledwie 20 do 40 sztuk.
W 2001 roku ukazał się reprint Biblii brzeskiej w niemieckiej serii Biblia Slavica[8]. W 2003 roku Kalwin Publishing wydał uwspółcześnioną transkrypcję Biblii brzeskiej. Przed publikacją całości, w 2000 roku, w Wydawnictwie Duch Czasów opublikowano Brzeski Nowy Testament.
Znaczenie
Na temat Biblii brzeskiej pisano dużo i często w kontrowersyjny sposób, jednak niemal wszyscy zgadzali się w jednej sprawie – przekład cechuje piękno języka. W przeciwieństwie do innych przekładów unika wyrażeń i zwrotów idiomatycznych oraz konstrukcji składniowo-stylistycznych, obcych dla języka polskiego. Aleksander Brückner chwalił przekład za poprawność języka i zrozumiałą treść. Ocenił też, że przekład ten odegrał wielki wpływ na język polski oraz kulturę w Polsce i Europie[9]. Biblia brzeska jest dowodem na to jaką pozycję zajmowała Polska w XVI wieku w Europie[10].
Upamiętnienie
15 grudnia 2017 roku w Brześciu skrzyżowaniu ulic Kirowa i Puszkińskiej odsłonięto pomnik Biblii brzeskiej[11]. Spośród 10 projektów wybrano koncepcję mińskiego artysty Antona Niczyparuka[12].
↑Pierwszym pełnym drukowanym polskim przekładem Biblii była katolicka Biblia Leopolity (Szarffenbergów) z 1561. Była jednak tłumaczona z łacińskiejWulgaty i nie spełniała wymogów dokładności i rzetelności.
Przypisy
↑Szczegółowe opracowanie zob. Rajmund Pietkiewicz „Pismo Święte w języku polskim w latach 1518–1638”, od str. 231.
↑W takim razie, pierwszym polskim tłumaczeniem całej Biblii z języków oryginalnych byłaby „Biblia Nieświeska” Szymona Budnego wydana w 1572 r., zob. Rajmund Pietkiewicz..., s. 257.
↑Zob. np. Sylvius Wilhelm Ringeltaube „Gründliche Nachricht von polnischen Bibeln”, Gdańsk, 1744, s. 84 oraz Felix Bentkowski „Historia literatury polskiej”, Warszawa i Wilno, 1814, tom II, s. 509.
↑Piotr Guzowski. Pierwszy polski indeks ksiąg zakazanych. „Studia Podlaskie”. t. XII, s. 183, Białystok 2002. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku. ISSN 0867-1370.
↑ abcKrzysztof Pilarczyk. Biblia Radziwiłłowska vel Brzeska vel Pińczowska: w 450. rocznicę jej wydania. „Collectanea Theologica”. 84/1, s. 72, 2014.
↑Helena Szwejkowska, „Książka drukowana XV-XVIII wieku”, wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Wrocław 1975, s. 129.
↑B. Szyndler, „I książki mają swoją historię”, wyd Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1982, s. 116.
↑Biblia Święta to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu, właśnie z Żydowskiego, Greckiego, i Łacińskiego, nowo na Polski język z pilnością i wiernie wyłożone, Biblia Slavica, Hrsg. von H. Rothe und F. Scholz unter Mitarbeit von Ch. Chanick und L. Udolph, Serie II: Polnische Bibeln, Band 2, Brester Bibel 1563, Teil 1: Stary Zakon, Teil 2: Księgi Nowego Testamentu. Kommentare, Ferdinand Schöningh, Padeborn – München – Wien – Zürich 2001.
↑Irena Kwilecka. Biblia Brzeska – pomnik kultury polskiej. „Bliżej Biblii”. 3, s. 13, 2002.
↑Aleksander Kwaśniewski. Dowód naszej potęgi w XVI wieku. „Bliżej Biblii”. 3, s. 10–11, 2002. ISSN 1643-9406.
↑Karol Kaźmierczak: Pomnik polskiej Biblii w Brześciu na Białorusi. kresy.pl. [dostęp 2017-12-21].
↑W Brześciu stanął pomnik Biblii Radziwiłłowskiej z 1563 roku. belsat.eu, 2017-12-14. [dostęp 2020-08-06].
Bibliografia
Aleksander Kwaśniewski. Dowód naszej potęgi w XVI wieku. „Bliżej Biblii”. 3, s. 10–11, 2002. ISSN 1643-9406.
Irena Kwilecka. Biblia Brzeska – pomnik kultury polskiej. „Bliżej Biblii”. 3, s. 12–13, 2002. ISSN 1643-9406.
Rafał Leszczyński. Ewangelickie przekłady Nowego Testamentu w szesnastowiecznej Polsce. „Zielonogórskie Studia Łużyckie”, s. 133–142, 2001.
Linki zewnętrzne
Biblia Brzeska Nowego Testamentu – tekst
Tekst Biblii Brzeskiej on-line z możliwością wyszukiwania wersetów i porównywania ich z innymi tłumaczeniami
Cyfrowe kopie egzemplarzy:
ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej PAN
ze zbiorów Biblioteki Książąt Czartoryskich w Krakowie
