Rozmieszczenie języków majańskich w Ameryce Środkowej
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.
W chwili przybycia Hiszpanów w XVI w. istniało 31 języków Majów[4]. Część z nich zostało bardzo wcześnie udokumentowanych[5]. Są w różnym stopniu zagrożone wymarciem, nie zawsze są przyswajane przez dzieci, a niektóre z nich mają małą społeczność użytkowników[2][6]. Wzrasta użycie języka hiszpańskiego, choć jego presja nie była jeszcze tak silna w latach 70. XX wieku[7]. Duże zasługi na polu badania i opisu języków majańskich położyli sami ich użytkownicy, co wyróżnia je spośród wielu zagrożonych języków świata[8][9].
Klasyfikacja języków majańskich
Rodzina języków majańskich jest bardzo dobrze udokumentowana; jest to jedna z najlepiej poznanych rodzin językowych Mezoameryki[10]. Ogólny schemat klasyfikacji jest przyjęty przez większość badaczy, z wyjątkiem kilku drobnych kwestii spornych. Na przykład jednym z nierozwiązanych dotąd problemów jest umiejscowienie języków ch’ol i q’anjobalsko-chujeańskich.
Język wastek (alternatywne formy: huastec, huaxtec) jest używany w meksykańskich stanach Veracruz i San Luis Potosí przez około 110 tys. osób[13]. Najbardziej odrębny spośród języków majańskich.
Język chicomuceltec, używany w stanie Chiapas (wymarły przed 1982), był blisko spokrewniony z huastec.
Grupa jukatańska
Język maya-yucatec (określany przez użytkowników po prostu jako „maya”) jest najbardziej rozpowszechnionym z języków majańskich na terenie Meksyku. Jest używany przez około 800 tys. osób, w większości na terenie półwyspu Jukatan[14][15]. Posiada bogatą literaturę z okresu postkolonialnego i jest powszechnie używany jako pierwszy język na obszarach wiejskich w stanie Jukatan oraz w sąsiednich stanach Quintana Roo i Campeche.
Pozostałe trzy języki jukatańskie to mopan, używany przez 10 tys. osób głównie w Belize; itza, wymarły lub niemal wymarły język na terytorium Gwatemali, lakandoński, również poważnie zagrożony z około 1000 użytkownikaów w kilku wioskach w pobliżu puszczy Selva Lacandona, w meksykańskim stanie Chiapas.
Grupa zachodnia
Języki cholskie
Najważniejszym przedstawicielem tej grupy jest ch’ol, używany przez 130 tys. osób w Chiapas[16][17]. Blisko spokrewniony język chontal w stanie Tabasco (chontal maya, nie należy mylić z językiem chontal w stanie Oaxaca) używany jest przez 55 tys. osób[18]. Inny spokrewniony język to zagrożony wymarciem język ch'orti', używany przez 30 tys. osób w Gwatemali[19].
Języki cholskie uważa się za najbardziej zachowawcze pod względem słownictwa i fonetyki. Są bardzo bliskie języka inskrypcji okresu klasycznego, odkrytych na obszarze centralnych nizin.
Języki tseltalskie
Najbliżej spokrewnione z językami cholskimi języki z grupy tseltalskiej: język tsotsil oraz tseltal, oba powszechnie używane w stanie Chiapas (265 tys. użytkowników w przypadku tsotsil i 215 tys. w przypadku tseltal)[20].
Języki kanjobalskie (q’anjob’al)
Języka q’anjob’al używa 77 700 osób w Gwatemali (Huehuetenango)[15]. Innymi przedstawicielami tej grupy są: język jakaltek – mający ponad 50 tys. użytkowników – oraz język chuj (czuh) – używany przez 30–50 tys. osób.
Języka tojolab’al używa 36 tys. osób w stanie Chiapas[21][22].
Grupa wschodnia (kicze-mam)
Język q'eqchi' stanowi osobną podgrupę w obrębie języków kicze-mame. Jest używany przez około 400 tys. osób w południowej Gwatemali. W wyniku niedawnych migracji ma 12 tys. użytkowników w Salwadorze[23].
Język mam
Język mam jest używany przez 150 tys. osób w gwatemalskich departamentach San Marcos i Huehuetenango. Inne języki to awakatek – 20 tys. mieszkańców miasta Aguacatán, w departamencie Huehuetenango. Język ixil (być może chodzi o trzy odrębne języki) używany jest przez 70 tys. mieszkańców w tzw. „trójkącie Ixil” w departamencie Quiché[24][25][26].
Języki kicze (quiché, k’iche’)
Język kicze[27] jest używany przez około 1 mln osób na wyżynach Gwatemali, w pobliżu miast Chichicastenango i Quetzaltenango oraz w górach Cuchumatán, a także przez przybyszów z obszarów wiejskich w mieście Gwatemala[15]. Sławna księga mitów Majów, Popol Vuh, została napisana w archaicznym języku nazywanym klasycznym językiem kicze. Kultura ludu K’iche’ przeżywała właśnie swoje apogeum w momencie najazdu hiszpańskiego. Utatlán, w pobliżu dzisiejszego miasta Santa Cruz del Quiché, stanowił gospodarcze i ceremonialne centrum tej kultury[28].
Język achi posiada 85 tys. użytkowników w Cubulco i Rabinal, dwóch municipios w departamencie Baja Verapaz. Według innych sposobów klasyfikacji, np. Campbella, achi uważany jest za odmianę k’iche’. Jednakże ze względu na historyczne podziały etniczne, Achi Maya nie uważają się za K’iche’[29].
Język kaqchikel jest używany przez 400 tys. osób na obszarze rozciągającym się od Gwatemali do północnego brzegu jeziora Atitlán[30]. Język tz’utujil posiada około 90 tys. użytkowników[31][32]. Inne języki należące do grupy kicze to: język sakapultek, prawie 40 tys. użytkowników głównie w departamencie El Quiché, oraz sipakapense, używany przez 8 tys. osób w Sipacapa, w departamencie San Marcos.
Języki poqom
Języki poqom są blisko spokrewnione z językami kicze, z którymi tworzą podgrupę poqom-kicze w grupie kicze-mame[33].
↑ abNora C.N.C.EnglandNora C.N.C., Mayan Languages, Oxford Research Encyclopedia of Linguistics, 29 marca 2017, DOI: 10.1093/acrefore/9780199384655.013.60 [dostęp 2023-04-01] [zarchiwizowane z adresu 2023-04-01](ang.).
↑Ana Roca, John B. Jensen (red.): Spanish in Contact: Issues in Bilingualism. Somerville, MA: Cascadilla Press, 1996, s. v. ISBN 1-57473-008-8. OCLC 35646557. (ang.).
↑RenataR.Faron-BartelsRenataR., Ludzie i bogowie Ameryki Środkowej, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 84, ISBN 978-83-04-04932-1.
↑Heriberto Avelino (red.): New Perspectives in Mayan Linguistics. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 2011, s. xi. ISBN 978-1-4438-2481-1. OCLC 823386241. [dostęp 2023-04-03]. (ang.).
↑Gordon, Raymond G., Jr. (red.). Ethnologue (2005).
↑Población hablante de lengua indígena de 5 y más años por principales lenguas, 1970 a 2005 INEGI.
↑ abcGordon, Raymond G., Jr. (red.). Ethnologue, (2005).
↑Raymond G.R.G.GordonRaymond G.R.G., jr. (red.), Ch’ol de Tila, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-04-11](ang.).
↑Raymond G.R.G.GordonRaymond G.R.G., jr. (red.), Ch’ol de Tumbalá, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-04-08](ang.).
↑Raymond G.R.G.GordonRaymond G.R.G., jr. (red.), San Juan Cotzal Ixil, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2008-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12](ang.).
↑Po hiszpańsku quiché, w polskiej grafii często kicze.
↑W publikacji Ethnologue dialekty z Cubulco i Rabinal sklasyfikowano jako odrębne języki, czyli dwa spośród ośmiu języków rodziny quiché-achi. Raymond G.R.G.GordonRaymond G.R.G., jr. (red.), Mayan, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-26] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-10](ang.).
↑Raymond G.R.G.GordonRaymond G.R.G., jr. (red.), Eastern Tz’utujil, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-26] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-11](ang.).
↑Raymond G.R.G.GordonRaymond G.R.G., jr. (red.), Western Tz’utujil, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-26] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-11](ang.).
↑Raymond G.R.G.GordonRaymond G.R.G., jr. (red.), Eastern Poqomchi’, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12](ang.).
↑Raymond G.R.G.GordonRaymond G.R.G., jr. (red.), Western Poqomchi’, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12](ang.).
↑Raymond G.R.G.GordonRaymond G.R.G., jr. (red.), Southern Poqomam, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12](ang.).
↑Raymond G.R.G.GordonRaymond G.R.G., jr. (red.), Central Poqomam, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12](ang.).
↑Raymond G.R.G.GordonRaymond G.R.G., jr. (red.), Eastern Poqomam, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12](ang.).
DennisD.TedlockDennisD., Popol Vuh, Księga Majów, Gliwice: Wydawnictwo Helion, 1996, ISBN 978-83-246-0764-8.brak strony (książka)
LyleL.CampbellLyleL., American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America, New York: Oxford University Press, 1997 (Oxford Studies in Anthropological Linguistics 4), ISBN 0-19-509427-1, OCLC 48140020(ang.).
Munro S.M.S.EdmonsonMunro S.M.S., Classical Quiché, [w:] Norman A.N.A.McQuown, RobertR.Wauchope (red.), Handbook of Middle American Indians, Vol. 5: Linguistics, Austin: University of Texas Press, 1968, s. 249–268, ISBN 0-292-73665-7, OCLC 679408449(ang.).
Nora C.N.C.EnglandNora C.N.C., The influence of Mayan-speaking linguists on the state of Mayan linguistics, [w:] PeterP.Austin, AndrewA.Simpson (red.), Endangered Languages, Hamburg: Helmut Buske Verlag, 2007 (Linguistische Berichte, Sonderheft 14), s. 93–112, ISBN 978-3-87548-465-6, OCLC 441132701(ang.).
RyanR.BennettRyanR., JessicaJ.CoonJessicaJ., RobertR.HendersonRobertR., Introduction to Mayan Linguistics, „Language and Linguistics Compass”, 10 (10), 2015, s. 455–468, DOI: 10.1111/lnc3.12159(ang.).
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona internetowa Academia de Lenguas Mayas de Guatemala (hiszp.)
Pismo Majów w serwisie Omniglot (ang.)
LyleL.CampbellLyleL., Mayan languages, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-04-11](ang.).
LyleL.CampbellLyleL., Mesoamerican Indian languages, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-04-11](ang.).
Mayan Languages. The Language Gulper. [dostęp 2023-04-11]. (ang.).