Mlecz (Sonchus L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Należy do niego blisko 100 gatunków[4]. Rośliny te występują na Starym Świecie, w Australii i na wyspach Oceanu Spokojnego, a jako introdukowane także na obu kontynentach amerykańskich. W Polsce rosną dwa gatunki rodzime i dwa szeroko rozprzestrzenione na świecie gatunki introdukowane. Niektóre gatunki są chwastami w uprawach. Młode liście mlecza zwyczajnego (zwanego też warzywnym) S. oleraceus spożywane są w sałatkach (według przekazu Pliniusza miał je spożyć Tezeusz przed walką z Minotaurem)[5].
Nazwa „mlecz” jest w polskim nazewnictwie botanicznym zastrzeżona dla roślin z rodzaju Sonchus. W języku potocznym używana jest często w odniesieniu do mniszka[6], który tworzy charakterystyczne owoce zwane dmuchawcami oraz różyczkę liściową przy ziemi.
Rozmieszczenie geograficzne
Krzaczasty Sonchus palmensis
Zasięg rodzaju obejmuje niemal całą Europę, Azję, Afrykę, Australię, Nową Zelandię i wyspy Juan Fernández. Zróżnicowany jest na wyspach oceanicznych – na Wyspach Kanaryjskich i innych wyspach Makaronezji rośnie 30 gatunków, w archipelagu Juan Fernández – 11[5]. W Europie obecnych jest 9 gatunków rodzimych[5]. Do rodzaju należy kilka gatunków szeroko rozprzestrzenionych chwastów ruderalnych i segetalnych (zwłaszcza mlecz zwyczajnyS. oleraceus)[5], introdukowanych m.in. na oba kontynenty amerykańskie, na Islandię, Filipiny[4].
mlecz zwyczajny, m. warzywny Sonchus oleraceus L. – antropofit zadomowiony
Morfologia
Sonchus radicatus
Pokrój
Rośliny zielne (jednoroczne, dwuletnie i byliny)[8][9], na wyspach Makaronezji i Juan Fernández też pachykauliczne (słabo rozgałęzione) krzewy i niewielkie drzewa, w tym przypominające palmy[5]. Osiągają od 3 cm do ponad 3,5 m wysokości[9]. Rośliny wykształcają korzeń palowy, kłącze lub rozłogi, mają pędy prosto wzniesione[9], rozgałęzione zazwyczaj słabo[8] na całej długości lub tylko w górnej części, zwykle nagie, czasem gruczołowato owłosione w górnej części, zwłaszcza w obrębie kwiatostanu[9]. Zawierają sok mleczny.
Odziomkowe i łodygowe, dolne zwykle ogonkowe, przy czym ogonek jest często oskrzydlony. Blaszka podługowata do lancetowatej, u nasady liści łodygowych często uszkowato obejmująca łodygę, poza tym zwykle pierzasto pojedynczo lub podwójnie klapowana, ząbkowana (nierzadko kolczasto) lub całobrzega[9]. U S. grandifolius liście osiągają do 1 m długości i 0,2 m szerokości[5].
Zebrane po 70–300 (czasem więcej) w koszyczki, a te w wiechowate lub mające formę podbaldachów kwiatostany złożone[8]. Okrywy koszyczków dzwonkowate, z listkami nierównej długości, ułożonymi w kilku rzędach dachówkowato, nagimi lub owłosionymi (zwykle gruczołowato). Dno koszyczka nagie, płaskie lub wypukłe, dołeczkowane. Wszystkie kwiaty w koszyczku jednakowe, języczkowe, żółte[8][9].
Spłaszczone, elipsoidalne lub nieco zwężające się ku wierzchołkowi niełupki koloru słomiastego, czerwonego do ciemnobrązowego. Zwykle bez dzióbka, z 2–4 żebrami (rzadko większą ich liczbą) z obu stron. Na powierzchni owocki są pomarszczone lub brodawkowane, nagie. Puch kielichowy w postaci licznych, białych włosków niepodzielonych lub pierzastych, szybko opadających lub trwałych[9][8].
Systematyka
Pozycja systematyczna
Rodzaj zaliczany jest do podplemienia Hyoseridinae, plemienia Cichorieae w podrodzinie Cichorioideae z rodziny astrowatychAsteraceae[10][11]. W tradycyjnym ujęciu systematycznym rodzaju był on taksonem polifiletycznym, w którym zagnieżdżone były wyodrębniane rodzaje endemiczne dla różnych obszarów – Dendrosonchus na wyspach Makaronezji, Thamnoseris na wyspach Desventuradas, Dendroseris na Juan Fernández, Actites w Australii, Kirkianella i Embergeria na Nowej Zelandii. Po odkryciu relacji filogenetycznych między tymi taksonami, wszystkie one włączone zostały w szeroko ujmowany rodzaj Sonchus[5][4][12].
Sonchus parathalassius J.G.Costa ex R.Jardim & M.Seq.
Sonchus pendulus (Sch.Bip.) Sennikov
Sonchus phoeniciformis S.C.Kim & Mejías
Sonchus pinnatifidus Cav.
Sonchus pinnatus Aiton
Sonchus pitardii Boulos
Sonchus platylepis Webb & Berthel.
Sonchus × prudhommei Bouchard
Sonchus pruinatus (Johow) S.C.Kim & Mejías
Sonchus pustulatus Willk.
Sonchus radicatus Aiton
Sonchus regis-jubae Pit.
Sonchus regius (Skottsb.) S.C.Kim & Mejías
Sonchus × rokosensis Sutorý
Sonchus × rotundilobus Popov ex Kovalevsk.
Sonchus × rupicola (Svent.) A.Santos & Mejías
Sonchus saudensis Boulos
Sonchus schweinfurthii Oliv. & Hiern
Sonchus sinuatus S.C.Kim & Mejías
Sonchus sosnowskyi Schchian
Sonchus splendens S.C.Kim & Mejías
Sonchus stenophyllus R.E.Fr.
Sonchus suberosus Zohary & P.H.Davis
Sonchus sventenii U.Reifenb. & A.Reifenb.
Sonchus tectifolius Svent.
Sonchus tenerrimus L.
Sonchus transcaspicus Nevski
Sonchus tuberifer Svent.
Sonchus ustulatus Lowe
Sonchus webbii Sch.Bip.
Sonchus wightianus DC.
Sonchus wildpretii U.Reifenb. & A.Reifenb.
Sonchus wilmsii R.E.Fr.
Przypisy
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
↑ abcdeSonchus L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-02-26].
↑ abcdefgDavid J.D.J.MabberleyDavid J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 868, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
↑Łukasz Łuczaj, Wojciech M. Szymański. Wild vascular plants gathered for consumption in the Polish countryside: a review. „Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine”. 17 (3), 2007. DOI: 10.1186/1746-4269-3-17. (ang.).
↑ZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 169, ISBN 978-83-62975-45-7.
↑ abcdeZhu Shi & NorbertZ.S.& N.KilianZhu Shi & NorbertZ.S.& N., Sonchus Linnaeus, [w:] Flora of China [online], eFloras.org [dostęp 2023-02-26].
↑ abcdefgPhilip E.P.E.HyattPhilip E.P.E., Sonchus Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-02-26].
↑Genus Sonchus L., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2023-02-26].
↑Sonchus L., [w:] Compositae. The Global Database [online], TICA [dostęp 2023-02-26].
↑Seung-ChulS.Ch.KimSeung-ChulS.Ch., LeeL.ChungheeLeeL., José A.J.A.MejíasJosé A.J.A., Phylogenetic analysis of chloroplast DNA matK gene and ITS of nrDNA sequences reveals polyphyly of the genus Sonchus and new relationships among the subtribe Sonchinae (Asteraceae: Cichorieae), „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 44 (2), 2007, s. 578-597 [dostęp 2023-02-26].
