The British Museum, także Muzeum Brytyjskie[1] – muzeum narodowe z siedzibą w Londynie, największe muzeum Wielkiej Brytanii i jedno z największych na świecie – ma ok. 8 milionów eksponatów, szczególnie bogate są zbiory archeologiczne i etnograficzne.
Muzeum powstało z inicjatywy irlandzkiego lekarza, przyrodnika i kolekcjonera sir Hansa Sloane’a (1660–1753)[3]. Sloane zaczął kolekcjonować okazy roślin i zwierząt w 1687 roku, kiedy znalazł się na Jamajce jako lekarz nowego gubernatora kolonii[3]. Podczas pobytu na wyspie zgromadził ponad 600 obiektów[3]. Jego małżeństwo z Elizabeth Langley Rose, dziedziczką plantacji cukru na Jamajce, przyniosło mu znaczne środki finansowe, które wykorzystał do powiększania zbioru[3]. Przejmował całe kolekcje, m.in. Jamesa Petivera (1665–1718), i kupował interesujące obiekty od podróżników i osadników kolonialnych z terenu całego Imperium Brytyjskiego[3]. W jego zbiorach znajdowało się m.in. 32 tys. monet i medali, 50 tys. książek, druków i rękopisów, 334 zielniki oraz ponad 1000 rzeczy związanych z antykiem[3]. W momencie śmierci Sloane’a w 1753 roku jego kolekcja liczyła 71 tys. obiektów[3][a]. W swoim testamencie Sloane przekazał całą kolekcję królowi Jerzemu II dla narodu w zamian za wypłatę 20 tys. funtów jego spadkobiercom oraz pod warunkiem, że Parlament utworzy dla kolekcji nowe i ogólnodostępne muzeum publiczne[3]. Monarcha nie wykazał większego zainteresowania zbiorami i odmówił transkacji[4]. Zbiory zostały zaoferowane Parlamentowi, który zdecydował się na kupno[4], a środki na ten cel zostały zebrane przy pomocy loterii[3].
The British Museum Act 1753
Ustawa o utworzeniu Muzeum Brytyjskiego (ang. The British Museum Act 1753) została przyjęta przez Parlament 7 czerwca 1753 roku[5]. Muzeum było pierwszą publicznie dostępną placówką tego typu na świecie[5].
Pierwszą jego siedzibą był XVII-wieczny Montague House w Bloomsbury, wzniesiony na zlecenie księcia Ralpha Montagu (1638–1709) według projektu Roberta Hooke’a (1635–1703)[4].
Otwarcie dla zwiedzających nastąpiło 15 stycznia 1759 roku. Z wyjątkiem okresu obu wojen światowych placówka pozostawała nieprzerwanie otwarta, a liczba zwiedzających systematycznie wzrastała: na początku od 5 tys. rocznie do 5 mln współcześnie.
Choć początkowo zwiedzanie muzeum podlegało regulacji, np. dzieci były rzadko wpuszczane do środka[6] i liczba biletów wstępu była ograniczona[7], to wstęp od samego początku był bezpłatny i do dziś muzeum udostępnia swoje zbiory za darmo[6].
Rozwój muzeum
Początkowo muzeum miało trzy działy: dział historii naturalnej, dział manuskryptów, monet i medali, oraz dział książek, rysunków i map[6]. Większość zbiorów stanowiły obiekty historii naturalnej, książki i manuskrypty – w 1786 roku muzeum zakupiło większość biblioteki hrabiego Roberta Harleya (1661–1724)[6]. Trzy kolekcje: Sloane’a, Harleya i Roberta Cottona (1570/1–1631) (Biblioteka Cottona) zapoczątkowały zbiory muzeum[2].
W 1807 roku powstał dział starożytności, co zapoczątkowało nowy kierunek rozwoju kolekcji i rozbudowę zbiorów archeologicznych[6]. Do działu trafiły m.in. kamień z Rosetty (w muzeum od 1802) i marmury Elgina (1816)[6].
Wkrótce gmach muzeum stał się zbyt mały, by pomieścić wszystkie zbiory placówki[6]. W latach 50. XIX w. wzniesiono nowy budynek w stylu świątyni greckiej zaprojektowany przez brytyjskiego architekta Roberta Smirke’a (1780–1867) specjalnie dla potrzeb muzeum[6]. Pierwszym oddanym do użytku skrzydłem była Biblioteka Króla (ang. The King’s Library), wzniesiona na potrzeby kolekcji króla Jerzego III obejmującej ponad 65 tys. książek[8]. Skrzydło ma 91 m długości, 12 m wysokości i 9 m szerokości, a do jego konstrukcji zastosowano belki żeliwne[8]. W 1853 roku ukończono cały gmach, a w 1857 roku czytelnię – British Museum Reading Room[6]. Wielkość zbiorów i rozmach nowego gmachu odzwierciedlały wielkość Imperium Brytyjskiego, a samo muzeum rozwinęło własną tożsamość i potęgę na scenie globalnej[9].
W latach 1865–1953 muzeum prowadziło zamkniętą kolekcję – Museum Secretum – obejmującą eksponaty uznane za nieprzyzwoite i z tego powodu niewystawiane publicznie[10]. Po jego rozwiązaniu zbiory przekazano poszczególnym sekcjom muzeum, a część z nich trafiła do ekspozycji[11].
W 1973 roku nastąpiło przejęcie czytelni i biblioteki przy Muzeum Brytyjskim przez nowo powstałą Bibliotekę Brytyjską, a książki opuściły budynek w Bloomsbury w 1997 roku[2].
W 2000 roku otwarto przykryty szklanym dachem wielki dziedziniec (ang. The Queen Elizabeth II Great Court)[12]. W 2003 roku w 250. rocznicę powstania muzeum oddano do użytkowania odremontowane skrzydło Biblioteki Króla (ang. King’s Library), w którym otwarta została nowa, stała wystawa o epoce Oświecenia[8][2].
W latach 2002–2016 dyrektorem muzeum był Neil MacGregor, po którym stanowisko objął Hartwig Fischer[13][14]. W 2019 roku muzeum odwiedziło ponad 6 milionów zwiedzających[15].
Gmach muzeum do czteroskrzydłowy budynek w stylu świątyni greckiej z 43 kolumnami, frontonem i szerokimi schodami wejściowymi[8]. Wzniesiony z rozmachem według projektu brytyjskiego architekta Roberta Smirke’a (1780–1867) i przy wykorzystaniu najnowszych ówczesnych technologii (m.in. betonowe podłogi, żeliwne ramy wypełnione cegłą londyńską (ang. London stock brick), wapień portlandzki jako okładzina budynku)[8]. W 1853 roku projekt został nagrodzony złotym medalem Królewskiego Instytutu Architektów Brytyjskich (ang. Royal Institute of British Architects)[8].
Wejście główne
Główne wejście do gmachu muzeum znajduje się po stronie południowej i mierzy 112,7 m[8]. Nad wejściem znajduje się fronton ozdobiony rzeźbami angielskiego artysty Richarda Westmacotta (1775–1856) przedstawiającymi „Postęp cywilizacji”[8]. Patrząc od strony lewej do prawej, fronton ukazuje: stworzenie człowieka – wyłaniającego się ze skały, jego spotkanie z aniołem religii i naukę podstawowych umiejętności życiowych (uprawę ziemi i oswajanie zwierząt), pogłębianie wiedzy, naukę architektury i rzeźby, malarstwa, nauk ścisłych, geometrii, dramatu, muzyki i poezji, by wyłonić się jako człowiek wykształcony[8].
Cztery skrzydła tworzą dziedziniec wewnętrzny, który w oryginalnym zamyśle architekta miał być ogrodem[12]. W połowie XIX w. wzniesiono tu pomieszczenia biblioteczne i czytelnię, która funkcjonowała do 1997 roku[12]. Po jej przeniesieniu do nowego budynku biblioteki obok St Pancras dziedziniec został przebudowany według projektu biura architektonicznego Foster and Partners, które zwyciężyło w konkursie, pokonując ponad 130 innych propozycji[12]. Projekt bazował na projekcie kopuły gmachu parlamentu w Berlinie autorstwa Normana Fostera[12].
Dziedziniec – The Queen Elizabeth II Great Court – został uroczyście otwarty przez królową Elżbietę II 6 grudnia 2000 roku[12].
Wielki dziedziniec, zajmujący 6,700 m²[16], jest największym zadaszonym dziedzińcem w Europie[12]. Powiększył powierzchnię muzeum o 40%[12] – powstały trzy nowe galerie: The Sainsbury Galleries mieszcząca ekspozycje muzeum Afryki, Wellcome Trust Gallery oraz The Joseph Hotung Great Court Gallery, gdzie organizowane są wystawy czasowe[12]. Na dziedzińcu mieszczą się również restauracje i kawiarnie[17].
Dach jest stalowo-szklaną konstrukcją składającą się z 3312 unikatowych szklanych tafli[12]. Na środku dziedzińca zachowano gmach czytelni[12]. Dziedziniec ozdabiają obiekty z kolekcji muzeum[12], m.in. Lew z Knidos z II w. p.n.e.[18], głowa z monumentalnego kwarcytowego posągu Amenhotepa III w czerwonej koronie z czasów XVIII dynastii[19], XIX-wieczny totem z drzewa cedrowego Indian Wybrzeża Północno-Zachodniego[20], celtycki menhir z literami pisma ogamicznego[21].
Muzeum jest jednym z największych obiektów tego typu na świecie[5]. Obecnie (2020) ma ok. 8 milionów eksponatów z okresu 200 tysięcy lat historii ludzkości[22]. Niektóre z nich zostały zabrane z krajów kolonialnych pod panowaniem brytyjskim, zanim zostały sprzedane, podarowane lub zapisane w testamencie muzeum[22]. Inne zostały nabyte w wyniku prac wykopaliskowych[b], aukcji, zakupów i donacji[22].
Większość zbiorów pochodzi z donacji – w XIX i XX w. wiele osób prywatnych przekazywało całe swoje kolekcje na rzecz muzeum, m.in. w 1898 roku baron Ferdinand Rothschild (1839–1898) zapisał muzeum swoją kolekcję 300 dzieł, przede wszystkim z epoki średniowiecza i renesansu, a w 1939 roku muzeum otrzymało artefakty znalezione w Sutton Hoo[23].
Po upadku Imperium Brytyjskiego i dekolonizacji dawna polityka nabywania eksponatów muzeum została poddana ostrej krytyce[24]. Kwestionowane są sposoby zdobywania niektórych zbiorów, np. poprzez działania wojenne (brązy z Beninu)[23]. Grecja domaga się zwrotu marmurów Elgina[24].
Obecnie (2020) prawie 4,5 miliona eksponatów udostępnionych jest on-line[25].
Departamenty i galerie
Eksponatami opiekuje się osiem departamentów, które prowadzą prace konserwatorskie, a także prace badawcze[26]:
Departament Afryki, Oceanii i Ameryk (ang. Department of Africa, Oceania and the Americas)
Departement Azji (ang. Department of Asia)
Departament Brytanii, Europy i Prehistorii (ang. Department of Britain, Europe and Prehistory)
Departament Monet i Medali (ang. Department of Coins and Medals)
Departament Egiptu i Sudanu (ang. Department of Egypt and Sudan)
Departament Grecji i Rzymu (ang. Department of Greece and Rome)
Departament Bliskiego Wschodu (ang. Department of the Middle East)
Departament Druków i Rysunków (ang. Department of Prints and Drawings)
Zbiory udostępnione są publiczności w 60 galeriach[26][27]:
w podziemiu:
Sala 25 – The Sainsbury Galleries poświęcone Afryce[28]. Znajdują się tu m.in. Brązowa Głowa z Ife (ang. Bronze Head from Ife) i bogato rzeźbiona solniczka z kości słoniowej z Beninu[28].
na parterze:
Sala 1 – Enlightenment poświęcona epoce oświecenia[29]
Sala 2 – Collecting the world poświęcona kolekcjonerom, których zbiory tworzą muzeum[30]
Sala 2a – The Waddesdon Bequest – dzieła renesansu z kolekcji Rotschilda[31]. Znajdują się tu m.in. relikwiarz Świętego Ciernia (ang. Holy Thorn Reliquary) i klejnot Lyte’a (ang. Lyte Jewel)[31].
Sala 4 – Egyptian sculpture – rzeźby reprezentujące 3 tysiące lat historii starożytnego Egiptu[32]. Znajdują się tu m.in. kamień z Rosetty i głowa z monumentalnego granitowego posągu Amenhotepa III (ok. 1370 p.n.e.)[32].
Sala 6 – Assyrian sculpture and Balawat Gates – kamienne rzeźby i płaskorzeźby z pałaców i świątyń starożytnej Asyrii[33]. Znajdują się tu m.in. kolosalny posąg uskrzydlonego lwa z pałacu Aszurbanipala (883–859 p.n.e.) i czarny obelisk Salmanasara III[33].
Sale 7–8 – Assyria: Nimrud – reliefy z Północno-zachodniego Pałacu Aszurbanipala[34]
Sala 9 – Assyria: Nineveh – rzeźbione, kamienne panele z Południowo-zachodniego Pałacu w Niniwie[35]
Sala 10 – Assyria: Lion hunts, Siege of Lachish and Khorsabad – m.in. rzeźbione, kamienne panele z Północnego Pałacu Aszurbanipala ze scenami polowania na lwy[36]
Sala 13 – Greece 1050–520 BC – poświęcona Grecji z okresu 1050–520 p.n.e.; znajdują się tu rzeźby, malowana ceramika, biżuteria, monety i inne przedmioty z Aten, Sparty, Koryntu, Grecji Wschodniej i Egiptu[38]
Sala 14 – Greek vases – poświęcona ceramice, przede wszystkim ateńskiej, z okresu 530–500 p.n.e.[39]
Sala 15 – Athens and Lycia – poświęcona Atenom i relacjom z Licją[40]
Sala 23 – Greek and Roman sculpture – poświęcona antycznej rzeźbie rzymskiej inspirowanej rzeźbami greckimi; znajduje się tu m.in. Wenus Townleya (ang. Townley Venus)[48]
Sala 24 – Living and Dying (The Wellcome Trust Gallery) – poświęcona stosunkowi różnych kultur na świecie do kwestii życia i śmierci; znajduje się tu m.in. moai Hoa Hakananaia[49]
Sala 26 – North America – poświęcona tubylczym kulturom Ameryki Północnej[50]
Sala 27 – Mexico – poświęcona kulturom Olmeków, Majów, Azteków i Misteków; znajduje się tu m.in. aztecka rzeźba Dwugłowy Wąż, Belka 24 z Yaxchilán (ang. Yaxchilan Lintel 24)[51]
Sala 33 – China and South Asia (The Sir Joseph Hotung Gallery) – poświęcona kulturze Chin i Azji południowo-wschodniej; znajdują się tu grafiki, naczynia ceramiczne oraz przedmioty z jadeitu, brązu i laki, m.in. Statuetka Tary (ang. Statue of Tara)[52]
Sala 33a – India: Amaravati (The Asahi Shimbun Gallery) – rzeźby z sanktuarium w Amaravati[53]
Sala 33b – Chinese jade (The Selwyn and Ellie Alleyne Gallery) – poświęcona wyrobom z jadeitu z terenu Chin[54]
Sala 67 – Korea (The Korea Foundation Gallery) – poświęcona historii i kulturze Korei[55]
Sala 95 – Chinese Ceramics-Sir Percival David Collection(Sir Joseph Hotung Centre for Ceramic Studies) – 1700 przedmiotów z chińskiej porcelany z okresu od III w. p.n.e. do XX w. n.e.[56]
na wyższych piętrach:
Sale 38–39 – Clocks and watches (The Sir Harry and Lady Djanogly Gallery) – poświęcone historii czasomierzy[57]
Sala 40 – Medieval Europe 1050–1500 (The Sir Paul and Lady Ruddock Gallery) – obiekty sakralnej i świeckiej europejskiej sztuki średniowiecza; znajdują się tu m.in. XIV-wieczny Kielich św. Agnieszki i XII-wieczne szachy z Lewis[58]
Sala 41 – Sutton Hoo and Europe, AD 300–1100 (The Sir Paul and Lady Ruddock Gallery) – poświęcona historii Europy z okresu 300–1100; znajdują się tu m.in. obiekty ze skarbu z Sutton Hoo, szkatułka z Auzon i Kielich Likurga[59]
Sale 42–43 – The Islamic world (The Albukhary Foundation Gallery) – poświęcone historii i kulturze świata islamu[60]
Sala 46 – Europe 1400–1800 – poświęcona historii i kulturze Europy w okresie od renesansu do oświecenia[61]
Sala 47 – Europe 1800–1900 – poświęcona historii i kulturze Europy w XIX w.[62]
Sala 48 – Europe 1900 to the present – poświęcona najnowszej historii Europy[63]
Sala 49 – Roman Britain (The Weston Gallery) – poświęcona historii i kulturze Brytanii pod panowaniem rzymskim[64]
Sala 51 – Europe and Middle East 10,000–800 BC (The Sheikh Zayed Bin Sultan Al Nahyan Gallery) – poświęcona zwyczajom mieszkańców prehistorycznej Europy[66]
Sala 52 – Ancient Iran (The Rahim Irvani Gallery) – poświęcona historii i kulturze Persji; znajdują się tu m.in. Cylinder Cyrusa, przedmioty ze skarbu amudarskiego[67]
Sala 53 – Ancient South Arabia (The Raymond and Beverly Sackler Gallery) – poświęcona pre-islamskiej kulturze południowej części Półwyspu Arabskiego; znajdują się tu m.in. alabastrowe rzeźby, kadzielnice[68]
Sala 54 – Anatolia and Urartu, 7000–300 BC (The Raymond and Beverly Sackler Gallery) – poświęcona różnym kulturom starożytnej Anatolii i Urartu od czasów prehistorycznych do hellenistycznych[69]
Sala 55 – Mesopotamia, 1500–539 BC (The Raymond and Beverly Sackler Gallery) – poświęcona cywilizacjom Babilonii i Asyrii w pierwszym tysiącleciu p.n.e.[70]
Sala 56 – Mesopotamia, 6000–1500 BC (The Raymond and Beverly Sackler Gallery) – poświęcona cywilizacji Mezopotamii; znajdują się tu obiekty znalezione na cmentarzu królewskim w Ur (m.in. biżuteria, ceramika i instrumenty muzyczne)[71]
Sale 57–59 – Ancient Levant (The Raymond and Beverly Sackler Gallery) – poświęcone kulturze kananejskiej[72]
Sala 61 – Egyptian life and death: the tomb-chapel of Nebamun (The Michael Cohen Gallery) – wyposażenie komnaty grobowej Nebamuna – malowidła ścienne przedstawiające wyidealizowaną wizję codziennego życia starożytnych Egipcjan[73]
Sale 62–63 – Egyptian death and afterlife: mummies (The Roxie Walker Galleries) – poświęcone mumifikacji i tradycjom funeralnym starożytnych Egipcjan; znajdują się tu m.in. mumie, sarkofagi (np. sarkofag Hornedjitefa), maski, figurki uszebti, oraz inne przedmioty związane z życiem po śmierci (m.in. Księga umarłych Hunefera)[74]
Sala 64 – Early Egypt (The Raymond and Beverly Sackler Gallery) – poświęcona początkom cywilizacji starożytnego Egiptu[75]
Sala 65 – Sudan, Egypt and Nubia (The Raymond and Beverly Sackler Gallery) – poświęcona historii i kulturze Sudanu, południowego Egiptu, Nubii i Nilu w okresie od 100 tys. lat p.n.e. do okresu islamizacji; znajduje się tu m.in. sfinks Taharki (ang. Sphinx of Taharqo) (747–656 p.n.e.)[76]
Sala 66 – Ethiopia and Coptic Egypt – poświęcona historii Etiopii od V w. do czasów wsółczesnych[77]
Sala 68 – Money – poświęcona historii pieniądza[78]
Sala 69 – Greek and Roman life – poświęcona codziennemu życiu starożytnych Greków i Rzymian[79]
Sala 70 – Roman Empire (The Wolfson Gallery) – poświęcona historii i kulturze Cesarstwa Rzymskiego; znajdują się tu m.in. waza portlandzka i puchar Warrena[80]
Sala 71 – Etruscan world – poświęcona historii i kulturze Etrusków[81]
Sala 72 – Ancient Cyprus (The A.G. Leventis Gallery) – poświęcona cywilizacji Cypru od IV tys. p.n.e. do końca okresu rzymskiego[82]
Sala 73 – Greeks in Italy – poświęcona historii i kulturze greckich kolonii na terenie Italii i Sycylii; znajduje się tu wiele naczyń ceramicznych, figurek z terakoty, biżuterii i monet[83]
Sale 90–90a – Prints and drawings displays – wystawy czasowe druków i rysunków ze zbiorów muzeum – jednej z największych kolekcji zachodniej sztuki graficznej na świecie[84]
Sale 92–94 – Japan (The Mitsubishi Corporation Japanese Galleries) – poświęcona historii i kulturze Japonii; znajdują się tu m.in. figurki słoni w stylu Kakiemon[85]
Datowana na końcówkę I wieku p.n.e. lub początek I wieku n.e. waza wykonana z warstwowego szkła kameowego w kolorach niebieskim i białym, ozdobiona reliefami ze scenami figuralnymi.
↑W XIX i XX wieku wiele krajów praktykowało politykę podziału znalezisk archeologicznych – część pozostawała w kraju, a część była przekazywana zagranicznym organizatorom prac wykopaliskowych, zob. The British Museum i Collecting histories ↓.
↑Hartwig Fischer confirmed as British Museum director. [w:] www.bbc.com [on-line]. 2015-09-29. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑Association of Leading Visitor Attractions: Visits made in 2019 to visitor attractions in membership with ALVA. www.alva.org.uk. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑Queen Elizabeth II Great Court. [w:] www.burohappold.com [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum Online Collection: The Lion of Knidos. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum Online Collection: Head from monumental quartzite statue of Amenhotep III wearing red crown. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum Online Collection: Totem pole carved of wood (cedar). [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 33, China and South Asia, Prehistory – present, The Sir Joseph Hotung Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 33b, Chinese jade, About 5000 BC – present, The Selwyn and Ellie Alleyne Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 67, Korea, 300 BC – present, The Korea Foundation Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 95, Chinese ceramics – Sir Percival David Collection, Sir Joseph Hotung Centre for Ceramic Studies, AD 200s – 1900s. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Rooms 38–39, Clocks and watches, AD 1300 – present, The Sir Harry and Lady Djanogly Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 40, Medieval Europe, AD 1050–1500, The Sir Paul and Lady Ruddock Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 41, Sutton Hoo and Europe, AD 300–1100, The Sir Paul and Lady Ruddock Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Rooms 42–43, The Albukhary Foundation Gallery of the Islamic world. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 48, Europe 1900 to the present. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 49, Roman Britain, AD 43–410, The Weston Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 50, Britain and Europe 800 BC–AD 43. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 51, Europe and Middle East, 10,000–800 BC, The Sheikh Zayed Bin Sultan Al Nahyan Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 52, Ancient Iran, 3000 BC–AD 651, The Rahim Irvani Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 53, Ancient South Arabia, The Raymond and Beverly Sackler Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 54, Anatolia and Urartu 7000–300 BC, The Raymond and Beverly Sackler Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 55, Mesopotamia 1500–539 BC, The Raymond and Beverly Sackler Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 56, Mesopotamia (6000–1500 BC), The Raymond and Beverly Sackler Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Rooms 57–59, Ancient Levant, 8000–539 BC, The Raymond and Beverly Sackler Galleries. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 61, Egyptian life and death, 1400–1300 BC, The Michael Cohen Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Rooms 62–63, Egyptian death and afterlife: mummies, About 2686 BC–AD 395, The Roxie Walker Galleries. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 64, Early Egypt, 11000–2600 BC, The Raymond and Beverly Sackler Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 65, Sudan, Egypt and Nubia, Prehistory – AD 1000s, The Raymond and Beverly Sackler Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 66, Ethiopia and Coptic Egypt, AD 400 – present day. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 68, Money, About 2000 BC – present day. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 69, Greek and Roman life, 1450 BC–AD 500. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
↑British Museum: Room 70, Roman Empire, The Wolfson Gallery. [w:] www.britishmuseum.org [on-line]. [dostęp 2020-12-12]. (ang.).
51°31′10″N 0°07′36″W/51,519444 -0,126667
