Korzenie nacjonalizmu wiążą się z przełomem XV i XVI w., kiedy doszło do upadku średniowiecznego uniwersalizmu, a za sprawą reformacji władcy oparli się na rodzimych elitach, reprezentujących poszczególne państwa i narody. Na nacjonalizm miały wpływ: luteranizm oraz kalwinizm i związane z tymi konfesjami tłumaczenia Biblii na język niemiecki, a następnie inne języki narodowe[3]. Luterański model polityczny narodu (wspólnota historyczna oraz etniczna ziemi i krwi) realizował się w absolutyzmie, autorytaryzmie i totalitaryzmie. W modelu kalwińskim naród był dobrowolnym, politycznym zrzeszeniem jednostek, którego emanacją stało się państwo liberalne[4].
Powstanie nacjonalizmu wiąże się z rewolucją francuską[5][6][7][8], a konkretnie z radykalną działalnością lewicowych[9]jakobinów. Nacjonalizm w ich wydaniu stanowił pierwszą chronologicznie formę tej postawy społeczno-politycznej[10][11]. W związku ze swym radykalizmem nacjonalizm ten przybierał kształt szowinizmu[12][13]. Był egalitarny, a wyrosłe w konfrontacji z nim nacjonalizmy: niemiecki i hiszpański, były również (jak francuski) rewolucyjne[14].
W 1789 po raz pierwszy został użyty termin „nacjonalizm” w obecnym rozumieniu tego słowa[15][16].
Nacjonalizm jest przekonaniem według którego interes własnego narodu jest nadrzędny wobec interesu jednostki, grup społecznych, czy społeczności regionalnych. Naród jest uznawany za najwyższego suwerena państwa, a państwo narodowe za najwłaściwszą formę organizacji społeczności, złączonej wspólnotą pochodzenia, języka, historii i kultury. Nacjonalizm przedkłada interes własnego narodu nad interesami innych narodów[a], zarówno wewnątrz kraju (mniejszości narodowe lub etniczne), jak i na zewnątrz (narody sąsiednie)[21].
Skrajna postać nacjonalizmu jest nazywana szowinizmem[1].
W XIX-wiecznym nacjonalizmie istotnym elementem był darwinizm społeczny, który zakładał, że życiem społeczeństw rządzą te same zasady, co światem przyrody. Według nacjonalistycznej interpretacji historii świat był i jest areną walk pomiędzy różnymi narodami, z których tylko najsilniejsze mają prawo do przetrwania.
Idee nacjonalistyczne często pojmują naród jako przede wszystkim etniczną wspólnotę krwi, przez co często jest porównywany do rasizmu[1].
Nacjonalizm wiąże się z patriotyzmem, w związku z czym obie postawy nie powinny być sobie przeciwstawiane[22][23][5][24][25][26][27][28].
Termin „nacjonalizm” w języku polskim bywa traktowany pejoratywnie – wartościująco (podobnie w języku niemieckim[29]). W językach francuskim i angielskim ma charakter wyłącznie opisowy[30][31][32][33][34][35][36][37][38][39].
Nacjonalizm a religia
Wyróżnia się trzy stanowiska, które określają stosunek nacjonalizmu do religii[40]:
1) powstawania ideologii bez odwoływania się do zasad i koncepcji etycznych katolicyzmu i chrześcijaństwa;
2) kształtowania się ruchów narodowych pod wpływem wartości funkcjonujących w religii;
3) sprzeciwiania się chrześcijaństwu, odrzuceniu go, co skutkowało zwrotem ku pogaństwu i negacji zasad uniwersalistycznych oraz personalistycznych[41].
↑Niezależnie od pojęcia narodu – różnego w różnych krajach – każdy nacjonalizm zawiera dwa twierdzenia: po pierwsze, że dany naród jest rodzajem absolutu, bóstwa stojącego ponad wszystkim, a więc także ponad jednostką, która winna wszystko dla niego poświęcić; po drugie, że dany naród jest czymś lepszym, godniejszym, bardziej wartościowym niż inne narody[20].
↑Jednym z najważniejszych przedmiotów pracy pisarskiej Dmowskiego było – formowanie ideologii narodowej. Pod tym względem klasycznym jego dziełem są „Myśli nowoczesnego Polaka”, które na zawsze pozostaną podstawową książką, formułującą doktrynę polskiego nacjonalizmu[42].
↑Nie umiałbym powiedzieć, gdzie pierwej, we Francji, czy we Włoszech, użyto wyrazu „nacjonalizm” dla określenia nowego ruchu narodowego. Byłem zawsze zdania, że to termin nieszczęśliwy, osłabiający wartość ruchu i myśli, którą ten ruch wyrażał. Wszelki „izm” mieści w sobie pojęcie doktryny, kierunku myśli, obok którego jest miejsce na inne, równorzędne z nim kierunki. Naród jest jedyną w świecie naszej cywilizacji postacią bytu społecznego, obowiązki względem narodu są obowiązkami, z których nikomu z jego członków nie wolno się wyłamywać: wszyscy jego synowie winni dla niego pracować i o jego byt walczyć, czynić wysiłki, ażeby podnieść jego wartość jak najwyżej, wydobyć z niego jak największą energię w pracy twórczej i w obronie narodowego bytu. Wszelkie „izmy”, które tych obowiązków nie uznają, które niszczą ich poczucie w duszach ludzkich, są nieprawowite[43].
↑A. Wielomski, Nacjonalizm, [w:] „Encyklopedia Białych Plam”, t. 12, Radom 2003, s. 246.
↑A. Meller, Czy nacjonalizm jest ideologią?, „Dialogi polityczne”, 8, 2008, s. 169.
↑J. Bartyzel, Jakobini, [w:] „Encyklopedia Białych Plam”, t. 8, Radom 2002, s. 272.
↑M. Wendland, Wpływ filozofii oświecenia na rewolucję francuską – zarys problemu, „Filo-Sofija”, 17, 2017, 36, s. 590.
↑J. Bartyzel, Prawica-nacjonalizm-monarchizm. Studia politologiczno-historyczne, Radzymin-Warszawa 2020, s. 64.
↑A. Wojtaszak, Nacjonalizm. Ewolucja myśli politycznej. Zarys problemu, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, 2015, 879, „Acta Politica”, 32, s. 7.
↑A. Wojtaszak, D. Wybranowski, Współczesna myśl polityczna. Rozważania metodologiczne. Wybrane ideologie i doktryny polityczne, Szczecin 2021, s. 35.
↑W. Bernacki, Nacjonalizm, [w:] Słownik historii doktryn politycznych, t. 4, red. K. Chojnicka, M. Jaskólski, Warszawa 2009, s. 288.
↑W. Zajewski, Wybicki o menandrach rewolucji francuskiej, „Czasy Nowożytne”, 24, 2011, s. 111.
↑S. Salmonowicz, Rewolucja Francuska: blaski i cienie dziedzictwa, „Przegląd Historyczny”, 81, 1990, 1-2, s. 84.
↑J. M. Bocheński: Sto zabobonów. Krótki filozoficzny słownik zabobonów. Paryż: Instytut Literacki, 1987.brak strony w książce
↑Władysław Kopaliński: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1967.brak strony w książce
↑E. Gellner, Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991, s. 165.
↑B. Bankowicz, Nacjonalizm, [w:] Słownik polityki, red. M. Bankowicz, wyd. 3, Warszawa 1999, s. 145.
↑Nacjonalizm, [w:] Historia. Encyklopedia szkolna WSiP, wyd. 4, zm. i rozsz., red. A. Friszke, E.C. Król, Warszawa 2004, s. 532.
↑B. Grott, Nacjonalizm czy nacjonalizmy (zamiast wstępu)?, [w:] Nacjonalizm czy nacjonalizmy? Funkcja wartości chrześcijańskich, świeckich i neopogańskich w kształtowaniu idei nacjonalistycznych, red. B. Grott, Kraków 2006, s. 10.
↑J. Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza, t. 3, Lublin 2013, s. 123-124.
↑B. Grott, Dylematy polskiego nacjonalizmu. Powrót do tradycji czy przebudowa narodowego ducha, Warszawa 2015, s. 21.
↑A. Wojtaszak, D. Wybranowski, Współczesna myśl polityczna. Rozważania metodologiczne. Wybrane ideologie i doktryny polityczne, Szczecin 2021, s. 67.
↑S. Żerko, Nacjonalizm, [w:] Britannica. Edycja Polska, t. 28, Poznań 2002, s. 105.
↑J. Chałasiński, Kultura i naród. Studia i szkice, Warszawa 1968, s. 33.
↑A. Walicki, Czy możliwy jest nacjonalizm liberalny?, „Znak“ 1997, nr 3 (502), s. 32.
↑A. Bromke, Nacjonalizm w nowoczesnym świecie, [w:] Nacjonalizm. Konflikty narodowościowe w Europie Środkowej i Wschodniej, red. S. Helnarski, Toruń 2001, s. 10.
↑K. Jaskułowski, Co to jest nacjonalizm, „Sprawy Narodowościowe“, 2001, 18, s. 82
↑K. Jaskułowski, Nacjonalizm jako ideologia, „Przegląd Politologiczny“, 2003, s. 37
↑E. Prokop-Janiec, Literatura i nacjonalizm. Twórczość krytyczna Zygmunt Wasilewskiego, Kraków 2004, s. 17.
↑B. Stoczewska, Polski nacjonalizm na tle porównawczym innych nacjonalizmów europejskich, [w:] Ideologie, doktryny i ruchy narodowe. Wybrane problemy, red. S. Stępień, Lublin 2006, s. 349.
↑W. Konarski, Naród, mniejszość, nacjonalizm, religia – przyczynek do dyskursu o pojęciach i powiązaniach między nimi, „Forum Politologiczne”, 2007, 5, s. 36.
↑I. Kawiernikowa, „Nasz Dziennik” a nacjonalizm, [w:] Religia. Polityka. Naród. Studia nad współczesną myślą polityczną, red. Rafał Łętocha, Kraków 2010, s. 236.
↑I. Kawiernikowa, Człowiek, społeczeństwo, naród i państwo w ideologii środowiska „Naszego Dziennika”, [w:] Nacjonalizm czy nacjonalizmy? Funkcja wartości chrześcijańskich, świeckich i neopogańskich w kształtowaniu idei nacjonalistycznych, red. B. Grott, Kraków 2006, s. 124.
↑B. Grott, Religia-Kościół-etyka w ideach i koncepcjach prawicy polskiej. Narodowa Demokracja, Kraków 1993, s. 8.
↑B. Grott, Chrześcijańskie i świeckie inspiracje w doktrynach nacjonalizmu polskiego, "Przegląd Humanistyczny" 38, 1994, 4, s. 79.
↑Roman Dmowski: Kościół, naród i państwo. 1927.brak strony w książce
↑M. Kornak, Brunatna księga 1987-2009, Stowarzyszenie „NIGDY WIĘCEJ”, Collegium Civitas, 2009, s. 43, 53, 140, 236, 248, 274, 453
↑Brunatna Księga (2020-2023), Stowarzyszenie „NIGDY WIĘCEJ”, 2023, s. 14, 77, 91, 94, 105, 122, 146, 187, 199, 300
↑M. Kornak, Brunatna księga 2009-2010, Stowarzyszenie „NIGDY WIĘCEJ”, Centrum Monitorowania Rasizmu w Europie Wschodniej, 2011, s. 85, 95, 98, 116, 123
↑E. Jurgielewicz-Delegacz, D. Dajnowicz-Piesiecka, E. Pływaczewski (red.), Badania kryminologiczne a praktyka. Perspektywa krajowa i międzynarodowa, Wolters Kluwer 2022, s. 150
↑Będą pozywać za znieważenie tych symboli, „TVN24.pl” [dostęp 2017-08-03].
↑Ministerstwo Sprawiedliwości murem za nacjonalistami. Krzyż celtycki i hasło „White Pride” nie zostaną zakazane, „Newsweek.pl”, 5 stycznia 2017 [dostęp 2017-08-03](pol.).