Rozwadów
Dzielnica Stalowej Woli
Ilustracja
Kościół MB Szkaplerznej w Rozwadowie
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

stalowowolski

Miasto

Stalowa Wola

Data założenia

1693

Prawa miejskie

1693–1973

W granicach Stalowej Woli

9 grudnia 1973[1].

Strefa numeracyjna

(+48) 15

Kod pocztowy

37-464

Tablice rejestracyjne

RST

Położenie na mapie Stalowej Woli
Mapa konturowa Stalowej Woli, blisko centrum na prawo u góry znajduje się punkt z opisem „Rozwadów”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Rozwadów”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Rozwadów”
Położenie na mapie powiatu stalowowolskiego
Mapa konturowa powiatu stalowowolskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Rozwadów”
Ziemia50°35′28″N 22°02′30″E/50,591111 22,041667

Rozwadów (jid. ראָזוועדאָוו–Rozvedov) – osiedle w północnej części Stalowej Woli, w latach 1693–1973 samodzielne miasto. Dawniej duży węzeł kolejowy. Od 9 grudnia 1973 roku jest dzielnicą miasta Stalowa Wola (wcześniej należał do powiatu tarnobrzeskiego)[1].

Historia

Miasto, założone w 1690 roku, na mocy przywileju lokacyjnego króla Jana III Sobieskiego. Pierwotnie należało do Gabriela Rozwadowskiego. W 1723 roku, na mocy kupna dokonanego przez Jerzego Ignacego Lubomirskiego, Rozwadów stał się na ponad 200 lat własnością najmłodszej linii książąt Lubomirskich (linia rzeszowsko-rozwadowska). W 1740 roku Jerzy Ignacy Lubomirski ufundował w Rozwadowie klasztor o.o. kapucynów, który istnieje do dziś. W tym też czasie, nastąpił największy rozwój gospodarczy i kulturalny, zarówno samego miasta jak i przyległych do niego miejscowości. Lubomirski poczynił bowiem szereg inwestycji, które podniosły rangę i prestiż miasta. Dzięki niemu Rozwadów uzyskał w 1744 roku przywilej targowy na odbywanie cotygodniowych jarmarków w czwartki i niedziele. Pociągnęło to za sobą ożywienie gospodarcze w zakresie rodzimego rzemiosła i handlu. W konsekwencji Rozwadów zyskał jeszcze w czasach przedrozbiorowych rangę prężnego targowiska o szerokich kontaktach z Warszawą i Gdańskiem[2]. Po I rozbiorze Polski w roku 1772 Rozwadów znalazł się pod zaborem austriackim.

Rozwadów - Ratusz
Rozwadów po I wojnie

Drewniana zabudowa miasta była niszczona ciągłymi pożarami. W czasie wielkiego pożaru, który nawiedził Rozwadów w roku 1801, uległa częściowemu zniszczeniu m.in pierwsza drewniana rozwadowska fara. W czerwcu 1882 wybuchł kolejny pożar, który zniszczył stronę zachodnią i północną miasta, całą ulicę Charzewską oraz połowę wsi Charzewice. Spłonęły wtedy m.in. sąd powiatowy, bożnica, mieszkanie rabina[2].

Obecna murowana zabudowa pochodzi z roku 1904, kiedy to po ostatnim pożarze wybudowano większość budynków, m.in. kościół parafialny z okazałą wieżą, budynek sądu, poczty i Towarzystwa „Sokół”. Na rynku stanęły murowane domki parterowe i piętrowe, kryte blachą i dachówką. W rynku i na głównych ulicach ułożono chodniki.

Na rynku stał murowany ratusz, spalony podczas II wojny światowej, przez wycofujące się wojska niemieckie, mieściło się w nim wiele urzędów i sklepów. Ratusz nie został już odbudowany.

W 1875 urodził się i pierwsze 10 lat życia spędził w Rozwadowie Alfons Karpiński, jeden ze znanych malarzy Młodej Polski. Jego ojciec był miejscowym sędzią.

W 1887 do Rozwadowa doprowadzono linę kolejową – połączenie z Dębicą. W roku 1889 Rozwadów otrzymał drugie połączenie kolejowe – z Przeworskiem, a tym samym możliwość podróży do Przemyśla czy Lwowa. Połączenie zaś z Lublinem Rozwadów otrzymał dopiero w roku 1914, po wybudowaniu linii kolejowej przez Rosjan. Wkrótce miasto stało się ważnym węzłem kolejowym, a kolejarze elitą mieszkańców, tu wszystko związane było z koleją, a o mieście mówiono „kolejarski Rozwadów”[3].

22 sierpnia 1896 urodził się tu Bronisław Marian Jakubowskikapitan piechoty Wojska Polskiego, kawaler Krzyża Walecznych, ofiara zbrodni katyńskiej.

W czasie I wojny światowej Rozwadów został znacznie zniszczony wskutek ostrzału zza Sanu przez wojska rosyjskie, w czasie walk pozycyjnych z wojskami austriackimi.

W 1927 roku w Rozwadowie powstał Bank Ludowy[4]. W 1943 roku jego nazwę zmieniono na Bank Spółdzielczy, w 1950 roku na Gminną Kasę Spółdzielczą, a w 1956 roku na Kasę Spółdzielczą. W 1961 roku wrócono do nazwy Bank Spółdzielczy. W 2011 roku nazwę zmieniono na Nadsański Bank Spółdzielczy[5].

Doktor Eugeniusz Łazowski w czasie II wojny stworzył fikcyjną epidemię tyfusu plamistego, w obawie przed którą Niemcy objęli okolice Rozwadowa kwarantanną[6]. Z tego faktu powstał mit o uratowaniu 8 tysięcy Żydów, przez lekarza Łazowskiego i jego przyjaciela[7].

Tutaj utrwaliły się nieprawdziwe zgoła informacje o uratowaniu kilku tysięcy Żydów przez lekarza Łazowskiego i jego przyjaciela. Ten cały mit powstał w Ameryce. Łazowski złożył relację nieprawdziwą. Chciał pewnie w jakiś sposób popisać się, a później nie chciał wycofać się z tej publikacji i swojej relacji, że uratował tyle tysięcy Żydów.

Dionizy Garbacz, Żydzi w Rozwadowie i Stalowej Woli. Czas wojny i okupacji

Archeologia

Miejsce znalezienia jednego z najstarszych napisów runicznych w Polsce i Europie w brzmieniu „KRLUS”, utrwalone na grocie włóczni pochodzącej z końca III w. n.e.[8]

Historia Żydów w Rozwadowie

Żydzi w Rozwadowie

Od początku powstania Rozwadowa byli z nim związani Żydzi, od chwili otrzymania przywileju lokacyjnego w 1690 roku, Gabriel Rozwadowski w zakładanym miasteczku osadzał starozakonnych. Aż do wybuchu II wojny światowej społeczność żydowska stanowiła znaczący odsetek liczby mieszkańców tego miasteczka.

W 1699 roku mieli już przykahałek. W 1727 roku Żydzi byli właścicielami 30 domów, istniała także, za zgodą biskupa krakowskiego synagoga. Od 1788 roku istniał cheder, a także judisch-deutsche Schule. W tym okresie miejscowej wspólnocie chasydzkiej przewodniczył cadyk Jakub Izaak Horowic, następnie zastąpił go Menachem Mendel.

W roku 1826 na 700 mieszkańców Rozwadowa było 300 Żydów. W 1868 roku przewodniczącym kahału był rabin Mojżesz Hirszfeld. W tym okresie gmina posiadała: dwie synagogi, cmentarz, szkołę, oraz stowarzyszenia charytatywne. Społeczność żydowska rozwijała się w tym okresie bardzo szybko. Pod koniec XIX wieku, mieszkało w Rozwadowie już ponad 1600 Żydów. W 1894 roku, powstało Towarzystwo Kupieckie, a przewodniczył mu Ascher Rabin.

Około roku 1900 już ponad 70 procent ludności Rozwadowa stanowili Żydzi. Rozwadowski handel został prawie całkowicie opanowany przez Żydów, również rzemiosło i lokalny przemysł był w ich rękach. W 1910 roku powstała murowana synagoga.

Przed wybuchem I wojny światowej, Rozwadów zamieszkiwało 2600 Żydów na ogólną liczbę 3600 mieszkańców. Liczba ta do II wojny powoli się zmniejszała, w 1939 mieszkało tu ok. 1800 Żydów.

W listopadzie 1918 roku doszło w Rozwadowie do rozruchów. Trwały one kilka dni, w ich wyniku zostały splądrowane żydowskie sklepy, także niektórzy z rozwadowskich Żydów zostali ranni. Inicjatorami tych zamieszek byli chłopi z okolicznych wsi, takich jak: Turbia i Pławo, które dziś jest jedną z dzielnic miasta Stalowa Wola. Zamieszki wybuchły z powodu dnia targowego, ustalonego jeszcze w 1744, na czwartek i niedzielę. Okoliczni chłopi, jako katolicy, nie mogli handlować na targu w niedzielę, jak robili to Żydzi. W wyniku zamieszek, książę Lubomirski i rada miejska, w uzgodnieniu z Żydami (sobota to dzień świętowania dla Żydów), zmienili dzień targowy z niedzieli na sobotę. W czwartki handlowali Żydzi, a w soboty Polacy.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Rozwadowie, istniały między innymi organizacje takie jak: Miejscowy Cech Rzemieślników, który zrzeszał zarówno Polaków, jak i Żydów, Stowarzyszenie Rękodzielników Żydowskich, Jad Charuzim, a także klub sportowy „Makkabi”.

Po wybuchu II wojny, część bogatych Żydów opuściła Rozwadów udając się w kierunku wschodnim, do Lwowa. Po wkroczeniu Niemców do miasta, w październiku 1939, pozostałym Żydom nakazano przejście za San, do radzieckiej strefy okupacyjnej. Część z nich zamieszkała w okolicznych miejscowościach po wschodniej stronie Sanu, m.in. w Ulanowie, Rudniku, Radomyślu nad Sanem, czy też w Zaklikowie; część udała się w kierunku Lwowa, Krakowa czy Rzeszowa. Część następnie zginęła w miejscowościach, do których się udali, z powodu mordów niemieckich, część w Związku Radzieckim, a tylko niektórym udało się wyemigrować do Ameryki, czy z armią Andersa do Izraela. W Rozwadowie zostało wówczas już tylko około 400 Żydów, a przewodniczącym Judenratu zastał Elizer Perlman. Większość Żydów pracowała przymusowo w stalowowolskich zakładach zbrojeniowych. 20 lipca 1942 roku pozostających w Rozwadowie Żydów, zgromadzono na Rynku i wywieziono do obozów[9]. Szacuje się, że w czasie wojny zginęło 2/3 żydowskiej ludności, natomiast reszta wyemigrowała. W Rozwadowie mieszkał ojciec wybitnego socjologa amerykańskiego Immanuela Wallersteina.

Dzisiaj jednym z niewielu już zachowanych śladów po rozwadowskich Żydach jest synagoga przy ulicy Jagiellońskiej, która pełniła po II wojnie funkcję sklepu, piekarni, biblioteki; obecnie budynek nie jest używany. Po cmentarzu natomiast nie ma już śladu – został zniszczony przez Niemców w latach wojny podczas rozbudowy stacji kolejowej[10][11].

Zabytki

Transport

  • linie Miejskiej Komunikacji Samochodowej, jeden z przystanków znajduje się na rynku staromiejskim
  • stacja Kolejowa Stalowa Wola Rozwadów
  • PKS

Przypisy

  1. a b Dz.U. z 1973 r. nr 39, poz. 230.
  2. a b Historia | Sąd Rejonowy w Stalowej Woli [online], stalowawola.sr.gov.pl [dostęp 2023-05-13].
  3. Osiedle Rozwadów - Stalowka.NET [online], www.stalowka.net [dostęp 2023-05-13].
  4. Karol Materna, Wydarzenia: Zaczęło się w Rozwadowie… [online], aleBank.pl [dostęp 2022-02-12] (pol.).
  5. SanBank – Nadsański Bank Spółdzielczy [online], www.stalowka.net [dostęp 2022-02-12].
  6. Fake Epidemic Saves Jews in Village from Nazis [online], www.holocaustforgotten.com [dostęp 2017-01-29].
  7. Żydzi w Rozwadowie i Stalowej Woli : czas wojny i okupacji | Dionizy Garbacz [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2023-05-14] (pol.).
  8. Artur Szrejter. Herosi mitów germańskich. Sigurd pogromca smoków i inni Wölsungowie. Wierzenia Germanów. tom: 1, 2015. s. 318; Marek Gedl, Rudolf Jamka, Scripta Archaeologica 1988, s. 68; Marcjan Śmiszko, Grot dzirytu z runicznym napisem z Rozwadowa nad Sanem, Wiadomości Archeologiczne 1936, t. 14, s. 140–146.
  9. Żydzi w Rozwadowie i Stalowej Woli : czas wojny i okupacji | Dionizy Garbacz [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2023-05-14] (pol.).
  10. Wirtualny Sztetl.
  11. Ekspresem po historii Rozwadowa | Sztafeta.pl [online], 2 kwietnia 2023 [dostęp 2023-05-14] (pol.).

Linki zewnętrzne

  • Rozwadów w Shtetlinks
  • Rozwadów (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 846.
  • Reportaż o Rozwadowie we francusko-niemieckiej telewizji ARTE 8 maja 2020

Witaj

Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.

Źródło

Zawartość tej strony pochodzi stąd.

Odsyłacze

Generator Margonem

Podziel się