Sam'al – w pierwszych wiekach I tys. p.n.e. małe aramejskie miasto-państwo w południowej Anatolii, leżące na wschodnich zboczach gór Amanus, na zachód od współczesnego tureckiego miasta Gaziantep[1]. Jego stolicą było miasto Sam'al, identyfikowane obecnie ze stanowiskiem Zincirli (też Zincirli Höyük) w południowej Turcji[1][2]. Od zachodu królestwo Sam'al sąsiadowało z królestwem Que, od północy z królestwem Gurgum, od południa z królestwem Pattin (Unqi), a od wschodu najprawdopodobniej z królestwem Karkemisz lub królestwami Kummuh i Bit-Agusi[3][4]. W końcu VIII w. p.n.e. zaanektowane zostało przez Asyrię, a z jego ziem utworzono nową asyryjską prowincję[1].
.JPG)
.JPG)
W źródłach asyryjskich nazwę miasta i królestwa zapisywano kurSa-am/ma-'a-la(-a-a) (inskrypcje Salmanasara III), kur/uruSa-am/ma(-'a)-(-al)-la(-a-a) (inskrypcje Tiglat-Pilesera III) i (uru)Sam/sa-ma/am(-ma)-al(-la/li/lu) (inskrypcje Sargonidów)[2]. Sami władcy Sam'al używali w odniesieniu do swego miasta i królestwa aramejskiej nazwy SM'L („północ”). Nazwa ta odzwierciedlać mogła pozycję Sam'al jako najbardziej na północ wysuniętego królestwa aramejskiego[3]. W niektórych inskrypcjach królów Sam'al spotykana jest też nazwa Y'DY (Yu'addī), będąca być może nazwą aramejskiego plemienia, które osiedliło się tam w X w. p.n.e.[5] Niektórzy uczeni postulują też istnienie alternatywnej nazwy dla Sam'al brzmiącej Bit-Gabbari („dom Gabbara”)[1], wywodzącej się od imienia założyciela tego królestwa – Gabbara[2]. Powołują się oni przy tym na jedną z inskrypcji Salmanasara III, gdzie Hajjan, jeden z późniejszych królów Sam'al, określany jest jako „potomek (dosł. syn) Gabbara” (DUMU Gab-ba-ri)[2][6]. W analogiczny sposób król Ahuni z królestwa Bit-Adini („dom Adinu”) nazywany jest tam „potomkiem (dosł. synem) Adinu” (DUMU A-di-ni), a król Aramu z królestwa Bit-Agusi („dom Agusiego”) nazywany jest „potomkiem (dosł. synem) Agusiego” (DUMU A-gu-ú-si)[6].
Królestwo Sam'al powstało najprawdopodobniej pod koniec X w. p.n.e.[1] Jego założycielem był niejaki Gabbar, aramejski lub północnoarabski szejk, którego plemię zdobyło te tereny i osiedliło się na nich[7]. Imiona wczesnych władców Sam'al znane są nam z fenickiej inskrypcji umieszczonej na steli wzniesionej przez króla Sam'al o imieniu Kilamuwa (ok. 840–815 p.n.e.)[1]. Zgodnie z nią władcę tego, współczesnego asyryjskiemu królowi Salmanasarowi III, poprzedzać mieli na tronie Sza'il (jego brat), Hajjan (jego ojciec) oraz Banihu i Gabbar, których pokrewieństwo z Kilamuwą nie jest pewne[8]. Z inskrypcji Kilamuwy i inskrypcji późniejszych królów Sam'al udało się ułożyć listę jedenastu władców tego królestwa. Niektóre z imion na liście są pochodzenia semickiego, podczas gdy pozostałe, jak Kilamuwa czy Panamuwa, są pochodzenia luwijskiego. Zdaniem niektórych uczonych imiona te odzwierciedlają złożoną etniczną i językową naturę społeczeństwa Sam'al, w którym przemieszały się ze sobą aramejskie i nowohetyckie elementy kulturowe. Z powodu braku danych nie można ustalić, czy wszyscy władcy wymienieni w liście należeli do tej samej dynastii[1].
Za rządów Hajjana, ojca Kilamuwy, region w którym leżało królestwo Sam'al stał się celem wypraw wojennych asyryjskiego króla Salmanasara III. W trakcie pierwszej zachodniej wyprawy wojennej Salmanasara III, przeprowadzonej w pierwszym roku jego panowania (858 r. p.n.e.), Sam'al wraz z innymi państwami utworzył koalicję, której wojska dwukrotnie stawiły czoła armii asyryjskiej. W trakcie pierwszej bitwy, do której doszło w pobliżu miasta Lutibu, wojska Hajjana z Sam'al, Sapalulme z Patiny, Ahuniego z Bit-Adini i Sangary z Karkemisz ponieść miały klęskę. Druga bitwa, w której do koalicji dołączyły wojska Kate z Que i Pihirima z Hilakku, również zakończyć się miała porażką sił koalicji. Gdy w następnym roku, podczas swej drugiej zachodniej wyprawy wojennej, Salmanasar III ponownie zaatakował ten region, Hajjan zmuszony został do zapłacenia mu trybutu. Nieco później, gdy w szóstym roku panowania Salmanasar III znowu wyruszył na zachód (853 r. p.n.e.), Hajjan był wśród władców z południowej Anatolii i północnej Syrii, którzy złożyli mu trybut[1].
Począwszy od panowania Kilamuwy władcy Sam'al utrzymywali bliskie stosunki z Asyrią chroniąc się w ten sposób przed agresją pobliskich królestw luwijskich[1]. Kilamuwa – zgodnie z inskrypcją na jego steli – „wynająć” miał asyryjskiego króla do pokonania głównego wroga – króla królestwa Que. Wspomnianym asyryjskim królem był niewątpliwie Salmanasar III, o którym wiemy, że wyprawiał się przeciw Que (w latach 833–831 p.n.e.)[9]. Następnym znanym władcą Sam'al był Qarli, którego związki z Kilamuwą pozostają nieznane. Niektórzy uczeni, sugerując się jego niesemickim imieniem, wskazują, że mógł on być założycielem nowej dynastii[1]. Być może to właśnie Qarli był niewymienionym z imienia królem Sam'al (MLK SM'L), który według aramejskiej inskrypcji króla Zakkura z Hamat należeć miał do koalicji syryjskich królów, których wojska obległy ok. 796 r. p.n.e. Zakkura w mieście Hazrek (Hatarikka)[9]. Synem i następcą Qarli był Panamuwa I (połowa VIII w. p.n.e.), którego panowanie – sądząc z jego inskrypcji w języku „sam'alijskim” (lokalny, archaiczny dialekt aramejskiego) umieszczonej na monumentalnym posągu boga Hadada – było długie i pomyślne. Niewątpliwy wpływ na spokojne rządy Panamuwy I miały przyjazne stosunki z Asyrią, które zapewniły jego królestwu ochronę przed agresją z zewnątrz. Po śmierci Panamuwy I na tronie Sam'al zasiadł jego syn Bar-Sur, który jednak wkrótce zamordowany został w przewrocie pałacowym. Spotkało się to ze zdecydowaną reakcją asyryjskiego króla Tiglat-Pilesera III (744–727 p.n.e.), który usunął uzurpatora i na tronie Sam'al osadził Panamuwę II, syna Bar-Sura. Ten przez cały okres swych rządów pozostał lojalny wobec Asyrii[1]. Za wierność został nagrodzony przez Tiglat-Pilesera III, który powiększył terytorium królestwa Sam'al, przesuwając jego granicę bardziej na północ kosztem sąsiedniego królestwa Gurgum[4]. Panamuwa II zginął biorąc udział u boku Tiglat-Pilesera III w oblężeniu Damaszku (733–732 p.n.e.). Szczegóły dotyczące jego panowania i śmierci znane są nam z inskrybowanego posągu dedykowanego mu pośmiertnie przez Bar-Rakiba, jego syna i następcę. Bar-Rakib, podobnie jak jego ojciec, do śmierci również pozostał wierny Asyrii[1]. Jego inskrypcje podkreślają lojalność względem Tiglat-Pilesera III i opisują pomyślne rządy, w trakcie których wzniesiony został m.in. nowy pałac[10]. W trakcie wykopalisk w Zincirli odnaleziono pozostałości monumentalnych budowli, reliefów i rzeźb pochodzących z czasów jego panowania[1]. Po śmierci Bar-Rakiba ziemie królestwa Sam'al zaanektowane zostały przez Asyrię i utworzona z nich została nowa asyryjska prowincja. Nie jest jednak jasne, czy nastąpiło to jeszcze za rządów Salmanasara V (726–722 p.n.e.), czy też dopiero za rządów jego następcy Sargona II (722–705 p.n.e.)[10].
Lista władców Sam'al powstała w oparciu o dostępne źródła:
Najprawdopodobniej zaraz po śmierci Bar-Rakiba lub wkrótce później królestwo Sam'al przekształcone zostało w asyryjską prowincję o tej samej nazwie[1]. Zdaniem jednych uczonych doszło do tego jeszcze za rządów asyryjskiego króla Salmanasara V (726–722 p.n.e.)[15], zdaniem innych dopiero za czasów panowania Sargona II (722–705 p.n.e.)[1]. Miasto Sam'al, stolica królestwa, stała się stolicą prowincji[15]. W trakcie wykopalisk w Zincirli nie odkryto żadnych zniszczeń pochodzących z tego okresu, co zdaje się wskazywać, że zaanektowanie Sam'al przez Asyrię miało charakter pokojowy[1]. Prowincja Sam'al wzmiankowana jest po raz pierwszy w tekstach administracyjnych z czasów panowania Sargona II. W asyryjskiej kronice eponimów jako urzędnik limmu w 681 r. p.n.e. wymieniany jest Nabu-ahhe-eresz, gubernator Sam'al[15]. Asarhaddon (680–669 p.n.e.) po podboju Egiptu w 671 r. p.n.e. rozkazał wznieść komemoratywną stelę, którą kazał ustawić w bramie cytadeli w Sam'al – tam też została odnaleziona, przewrócona i rozbita na kilka części[3]. Prowincja Sam'al wymieniana jest jeszcze w liście geograficznej z czasów panowania Aszurbanipala (669–627? p.n.e.)[3][15].
Stanowisko Zincirli (Zincirli Höyük), kryjące ruiny miasta Sam'al, leży w dolinie u wschodnich podnóży gór Amanus, pomiędzy tureckimi miastami Maraş i Antakya, ok. 6 km na północny wschód od miasteczka Fevzipaşa[2]. Prace wykopaliskowe prowadzili tam w latach 1888–1902 niemieccy archeolodzy C. Humann, F. von Luschan i R. Koldewey. Założone przez Aramejczyków w końcu X w. p.n.e. miasto miało w przybliżeniu kolisty kształt i otoczone było podwójnym murem wzmocnionym wieżami. W murze znajdowały się trzy bramy, z których południowa dawała dostęp do cytadeli. Sama cytadela również otoczona była murem i posiadała jedną bramę, której ściany ozdobione były ortostatami z przedstawieniami byków i lwów. Wewnątrz cytadeli znajdował się jeszcze jeden mur z bramą, który zapewniał dodatkową ochronę dla znajdujących się w cytadeli budowli, w tym dwóch pałaców na planie bit hilani. Na stanowisku odnaleziono liczne ortostaty i posągi, które wykazują mieszankę luwijskich, aramejskich i asyryjskich tradycji kulturowych. Na aramejski charakter miasta wskazuje duża liczba odkrytych aramejskich inskrypcji, stanowiąca niemal połowę wszystkich znanych inskrypcji w tym języku. Charakterystyczne dla wielu inskrypcji są elementy fenickie i luwijskie[16]. Jednym z najważniejszych zabytków pochodzących z tego stanowiska jest stela Kilamuwy, króla Sam'al, z inskrypcją w języku fenickim. Odnaleziona ona została in situ na terenie cytadeli, na lewo od wejścia do tzw. Pałacu J[3]. W VII w. p.n.e. cytadela w Sam'al została zniszczona, ale nie wiadomo dokładnie ani kiedy to nasąpiło, ani kto tego dokonał[16].
Lista ważniejszych stanowisk w pobliżu Zincirli, na których odnaleziono posągi, stele, ortostaty i inne zabytki związane z królestwem Sam'al:
Informacje o bogach czczonych w Sam'al pochodzą przede wszystkim z inskrypcji królewskich. Na płaskorzeźbach przedstawiani oni byli z reguły pod postacią reprezentujących ich symboli boskich. Znany jest też monumentalny posąg boga Hadada z inskrypcją Panamuwy I[10].
Inskrypcja na steli Kilamuwy wymienia następujących bogów: B'L ṢMD (bóg opiekuńczy Gabbara), B'L HMN (bóg opiekuńczy Banihu) i RKB'L (bóg opiekuńczy dynastii). O pierwszym nie wiadomo praktycznie nic[10]. Lipiński jego imię tłumaczy jako „Baal bohaterski”[7]. Imię drugiego (Baal Hammon) wiązane jest z pobliskimi górami Amanus (HMN). Imię trzeciego odczytywane jest jako Rākib-El („woźnica boga Ela”) lub Rakkāb-El (to ostatnie w oparciu o zapis bé-'-li Ra-kab-bi ša uruSa-ma-al-la w jednym z asyryjskich listów z czasów Asarhaddona). Bóg ten był boskim opiekunem dynastii Hajjana (B'L BT) i jako takiego wymienia go w swych inskrypcjach Bar-Rakib[10].
W inskrypcji na monumentalnym posągu boga Hadada Panamuwa I wymienia tego boga jako swego boskiego opiekuna. Dodatkowo w tekście wymieniana jest dwukrotnie piątka bogów (w pierwszym przypadku są to w kolejności Hadad, El, Raszap, Rakib-El i Szamasz, w drugim Hadad, El, Rakib-El, Szamasz i Raszap). Bar-Rakib w inskrypcji na komemoratywnym posągu poświęconym jego ojcu wymienia Hadada jako boga opiekuńczego jego ojca, a także wzywa w jednym miejscu czwórkę bogów (Hadada, Ela, Rakib-Ela i Szamasza)[17].
W przypadku symboli boskich na płaskorzeźbach informacje z inskrypcji pozwoliły zidentyfikować je z następującymi bogami: hełm z rogami (bóg Hadad), głowa Janusa (bóg El), jarzmo (bóg Rakib-El), gwiazda w okręgu (bóg Raszap), uskrzydlony dysk (bóg Szamasz)[17].
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.