 ks. Stanisław Trzeciak przy pracy | |
| Kraj działania | |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia | |
| Data i miejsce śmierci | |
| Wyznanie | |
| Kościół | |
| Prezbiterat |
1898 |
| Odznaczenia | |
     
| |
Stanisław Trzeciak (ur. 25 października 1873 w Rudnej Wielkiej, zm. 8 sierpnia 1944 w Warszawie) – polski duchowny katolicki, działacz społeczny, doktor teologii, profesor; w okresie dwudziestolecia jeden z czołowych polskich antysemitów[1].
Pochodził z chłopskiej rodziny Jana i Katarzyny z Majcherów. Ukończył gimnazjum w Rzeszowie, seminarium duchowne w Przemyślu, gdzie w 1898 otrzymał święcenia kapłańskie, studia teologiczne na Uniwersytecie we Fryburgu Bryzgowijskim oraz w Wiedniu, Rzymie, Krakowie (doktorat z teologii) i Jerozolimie. W latach 1903–1905 prowadził w Egipcie i Palestynie prace badawcze nad tamtejszą przyrodą, topografią krain biblijnych, warunkami klimatycznymi i chorobami, zwłaszcza trądem, a także badał psychikę i kulturę narodów Bliskiego Wschodu. W latach 1906–1907 sekretarz konsystorza biskupiego w Przemyślu. Od 1907 do 1918 profesor Akademii Duchownej w Petersburgu. W 1912 został członkiem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Archeologicznego. Badania nad zwalczaniem trądu prowadził również w Bergen, a ich wyniki opublikował na światowej wystawie higienicznej w Petersburgu. Był współredaktorem „Przeglądu Kościelnego” oraz współpracownikiem „Monumenta Judaica”. Jego publikacje opisywały badania nad problemami wierzeniowymi, kwestiami żydowskimi i kulturą narodów Bliskiego Wschodu, a rezultatem tej działalności były państwowe odznaczenia polskie, rumuńskie, węgierskie, jugosłowiańskie i niemieckie[2].
W czasie I wojny światowej był współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny. W czerwcu 1918 powrócił do kraju. Brał udział w obronie Lwowa. W 1921 zainicjował akcję mającą na celu pomoc dzieciom powracającym z Rosji[3].
W latach 1923–1928 proboszcz w parafii w Dębowcu. W 1923 otrzymał godność Szambelana Jego Świątobliwości Ojca św.[4]. Od 1928 rektor kościoła św. Jacka w Warszawie, następnie proboszcz parafii św. Antoniego z Padwy. Był jednym z założycieli prometejskiej placówki – Instytutu Wschodniego w Warszawie. W latach 1926–1939 zasiadał w zarządzie tej placówki, był również wykładowcą funkcjonującej w murach Instytutu Szkoły Wschodoznawczejpotrzebne źródło.
Ksiądz Trzeciak jest uważany za czołowego teoretyka akcji antysemickiej w Polsce[5][6]. Ściśle współpracował ze Związkiem Popierania Polskiego Stanu Posiadania, który był organizacją propagującą ideologię ONR[7]. Bezpośrednio przed wybuchem wojny zbliżył się zwłaszcza do frakcji ONR-ABC. W wyborach samorządowych, do których ONR szedł z hasłem „odżydzenia Warszawy”, poparł to teoretycznie nielegalne ugrupowanie[6]. W swoich przemówieniach nawoływał do usunięcia wszystkich Żydów z Warszawy. W marcu 1939 roku na łamach Małego Dziennika wychwalał Hitlera, który jego zdaniem kontynuował antyżydowskie ustawodawstwo Kościoła katolickiego. Sądził, że Żydzi w Polsce, podobnie jak w III Rzeszy, powinni mieszkać wyłącznie na terenie odizolowanych gett i mieć obowiązek noszenia oznaczeń na odzieży, na przykład w postaci żółtych łat[6][8].
Był zwolennikiem ograniczenia, a następnie całkowitego zakazu prawnego uboju rytualnego – szechity. Wbrew opinii Rabinatu Warszawskiego i całej społeczności żydowskiej[9] uważał, że rytualny ubój nie jest wymagany przez prawo Mojżeszowe[3]. W jego opinii ubój rytualny stanowił źródło znacznych dochodów dla gmin żydowskich i formę ekonomicznego wyzysku ludności chrześcijańskiej. Znaczny udział Żydów w branży mięsnej miał powodować, że 95–100% bydła było ubijane rytualnie, co biorąc pod uwagę fakt, że od jednego zwierzęcia gmina otrzymywała od kilku do 10 zł, powodowało znaczną podwyżkę ceny mięsa. Przytaczane przez Trzeciaka dane miały świadczyć, że dochody z szechity stanowiły blisko 50% wszystkich dochodów żydowskich gmin wyznaniowych w II RP. Trzeciak został powołany przez komisję sejmową jako rzeczoznawca; jego ówczesne wystąpienie zostało opublikowane w broszurze Ubój rytualny czy mechaniczny? Opinia rzeczoznawcy wypowiedziana na posiedzeniu Komisji Administracji i Gospodarki Sejmu Polskiego 5 III 1936 (Warszawa 1936)[3].
Zdaniem Żydów i niektórych przedstawicieli rządu konsekwencją wprowadzenia zakazu byłoby zmniejszenie konsumpcji mięsa przez ortodoksyjnych wyznawców judaizmu, którzy uważali, że mięso nie pochodzące z uboju rytualnego nie może być spożywane. Zakaz prowadziłby także do zwolnienia kilkudziesięciu tysięcy pracowników rzeźni i likwidacji pokaźnej branży gospodarki. Ekonomiści uważali, że zakaz nie ma żadnego uzasadnienia ekonomicznego. Pomysłodawcy zakazu nie ukrywali, że ich celem jest przede wszystkim ograniczenie udziału Żydów w życiu gospodarczym[9]. Ostatecznie, pomimo protestów społeczności żydowskiej, ustawa o zakazie powszechnego uboju rytualnego weszła w życie 1 stycznia 1937. Stosowanie szechity zostało ograniczone tylko dla potrzeb religijnych. Końcowy kształt ustawy był łagodniejszy niż ten, który postulował Trzeciak. Regulacja doprowadziła jednak do spadku wpływów gmin żydowskich co utrudniło ich działalność w zakresie edukacji czy pomocy ubogim[9]. Uchwalenie ustawy uznaje się za jeden z największych sukcesów Trzeciaka[3].
W październiku 1939 był członkiem założycielem proniemieckiej, antysowieckiej i antysemickiej Narodowej Organizacji Radykalnej[10], w której wraz z Władysławem Studnickim tworzył frakcję umiarkowanych, przeciwnych faszyzującym politycznym koncepcjom Erazma Samborskiego i Andrzeja Świetlickiego oraz pronazistowskiemu eksterminacyjnemu antysemityzmowi Stanisława Brochwicza, po pogromie wielkanocnym, zerwał z organizacją wszelkie kontakty[potrzebny przypis].
Podczas okupacji miał przyjazne kontakty z Niemcami zbudowane w oparciu o jego antysemityzm[11]. Według jednego z opracowań AK był współpracownikiem Gestapo[6]. Swoje relacje z okupantem wykorzystywał do pomocy znajomym[12]. Dzięki znajomościom udało mu się uratować osadzonego w obozie w Kołatowie na Litwie płk. Ignacego Oziewicza[6][11]. Ksiądz Trzeciak pracował w Propagandabteilung jako specjalista od spraw żydowskich[13] i jego antysemickie artykuły były publikowane na łamach prasy wydawanej przez okupanta. Cytaty z jego książek umieszczano na nazistowskich plakatach antysemickich[6].
22 marca 1941 roku złożył donos w Sicherheitsdienst na Tadeusza Pudra, duchownego katolickiego pochodzenia żydowskiego, którego treść potwierdził w rozmowie z untersturmführerem SS Karlem Georgiem Brandtem, późniejszym katem getta warszawskiego. Na skutek donosu Puder został aresztowany i osadzony w więzieniu Gestapo na Rakowieckiej[6]. Po wybuchu powstania warszawskiego w kościele św. Antoniego schroniło się wielu mieszkańców okolicznych domów, którzy liczyli, że szanowany przez Niemców proboszcz uchroni ich przed śmiercią. W przekonaniu tym umacniał ich zresztą sam ks. Trzeciak. W dniu 7 sierpnia 1944 Niemcy po raz pierwszy pojawili się w kościele, jednak proboszcz zdołał ich przekonać, aby pozostawili ludność w spokoju. Podlewski podaje, że ksiądz Trzeciak pokazał wówczas żołnierzom wysokie niemieckie odznaczenie (nadane mu jeszcze przed wojną) oraz jakieś papiery. Już następnego dnia Niemcy powrócili jednak, aby dokończyć wypędzanie mieszkańców ulicy Senatorskiej. Zgromadzonych w kościele uchodźców pognano na Wolę, a stamtąd do obozu w Pruszkowie. W trakcie marszu na Wolę zamordowano co najmniej 10 osób. Jedną z ofiar był ks. Trzeciak – zastrzelony przez szeregowego żołnierza[14][15]. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 288-1-19)[16].
Napisał kilkadziesiąt książek, w tym wiele poświęconych kwestii żydowskiej. Większość jego twórczości miała charakter polityczny i antysemicki[6]. Podzielał i propagował spiskowe teorie antysemickie, w myśl których istnieje światowy spisek wpływowych środowisk żydowskich przeciwko cywilizacji łacińskiej i katolicyzmowi, a Żydzi dążą do zdobycia władzy nad światem. Był przekonany o autentyczności Protokołów mędrców Syjonu[17][18]. Wygłaszał wykłady na terenie całej Polski. Po jego wykładach często dochodziło do ekscesów antysemickich[6].
Ks. Trzeciak swój antysemityzm budował m.in. w oparciu o falsyfikat „Protokoły mędrców Syjonu”. W roku 1936 chwalił geniusz Hitlera, domagał się, by na mocy prawa pozbawić Żydów majątków, a następnie wydalić z kraju. Uważał, że ochrzczony Żyd jest gorszy od nieochrzczonego, ponieważ przybiera jedynie formę katolicką, ale duch nadal pozostaje żydowski. Największym grzechem Żydów było jego zdaniem utworzenie ideologii komunistycznej[19]. W marcu 1939 r. stwierdził na łamach „Małego Dziennika”, że Hitler swój program czerpie z encyklik papieskich[20].
Brak jest źródeł twierdzących, że ksiądz Trzeciak pomagał Żydom podczas wojny[6]. Jedynym przekazem stawiającym w wątpliwość antysemityzm księdza Trzeciaka pochodząca z drugiej ręki relacja zakonnicy Wandy Garczyńskiej[6] według której miał on powiedzieć siostrze zakonnej prowadzącej szkołę z internatem, że mając wybór pomiędzy zapewnieniem miejsca dla dzieci katolickich lub żydowskich powinna pomóc dzieciom żydowskim. W ten sposób bowiem siostra uratuje życie dzieciom żydowskim a dzieci katolickie mogą znaleźć inną szkołę z internatem[21].
2 października 1933 Komitet Krzyża i Medalu Niepodległości odrzucił wniosek o nadanie mu tego odznaczenia „z powodu braku pracy niepodległościowej”, natomiast na posiedzeniu 25 czerwca 1938 Komitet ponownie odrzucił wniosek z powodu „ujemnej opinii”[22].
W latach 30. otrzymał z rąk kanclerza Niemiec Hitlera najwyższe odznaczenie III Rzeszy przyznawane za zasługi wojenne lub cywilne, Order Zasługi Orła Niemieckiego, za wyjątkowo humanitarną postawę w stosunku do jeńców niemieckich w czasie I wojny światowej[26][2].
Uczę się języka hebrajskiego. Tutaj go sobie utrwalam.
Zawartość tej strony pochodzi stąd.
