Według danych GUS z 31 grudnia 2021, miasto było zamieszkiwane przez 156 935 osób[2], co czyniło je wówczas 21. pod względem liczby ludności miastem w Polsce[3].
17 września 2012 Rada Miejska zadecydowała o nowym podziale administracyjnym miasta. Zabrze zostało podzielone na 18 dzielnic, które stanowią jednostki pomocnicze miasta[5]. 18 października 2021 powstały w Zabrzu 3 nowe dzielnice: Skłodowskiej-Curie, Poremba i Śródmieście[6].
Stara panorama Zabrza (nieistniejące obiekty: szpital ŚAM, wieża ciśnień Linodrutu oraz część likwidowanej kopalni Makoszowy)
Demografia
Według danych GUS z 31 grudnia 2014 miasto miało 177 188 mieszkańców[7]. W 2018 miasto liczyło 173 784 mieszkańców[8]. Od 1991 liczba ludności Zabrza nieprzerwanie się zmniejsza.
W 1991 w Zabrzu odnotowano największą liczbę ludności – 205 789 osób.
Miasto znane jest również jako największe na Górnym Śląsku skupisko społeczności romskiej; w 2014 i 2018 roku zamieszkiwało je ok. 500 przedstawicieli tej narodowości. Cyganie w Zabrzu zasiedlają głównie kamienice przy ul. Buchenwaldczyków oraz ul. Henryka Sienkiewicza[10][11][12].
Nazwa
Nazwa Zadbrze (Sadbre) oznacza osadę położoną za debrami, tj. dołami, gąszczem leśnym. Wyrazy debrz, gwarowe debr, debrze to „urwiste, zarosłe wzgórza, wśród, których płynie potok”[13][14] pochodzą od prasłowiańskiego*dъbrъ. Zobacz: Debrza. Przez uproszczenie Zadbrze → Zabrze można błędnie skojarzyć Zabrze z Zaborzem, jego dzielnicą, ta nazwa potwierdza tylko silne zalesienie tego terenu.
Podobne pochodzenie mają nazwy rzek: Brda (wcześniej Dba ← Drba) i Zbrzyca (←Dbrzyca) oraz nazwy miejscowe jak np. Zadebra, Debrzno[15].
W łacińskiej księdze Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol.Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Sadbre. Kronika ta wymienia również wsie, które w procesach urbanizacyjnych zostały wchłonięte przez późniejsze miasto i stanowią jego części bądź dzielnice jak Zaborze jako Sabors, Biskupice w formie Byscupitz, Grzybowice we fragmencie Grzibonem solvitur decima more polonico oraz Rokitnicę we fragmencie Rokytnicza in parte nostre dyocesis decima more polonico[16][17].
W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 we Wrocławiu przez Johanna Knie miejscowość występuje pod obecną, polską nazwą Zabrze, która używana była również w języku niemieckim jako: Zabrze (wieś), Klein Zabrze (kolonia), Zabrze Bergmännisch (zakłady górnicze)[18]. Na wniosek rady gminy z 1914, pruskim dekretem królewskim z 21 lutego 1915, zmieniono nazwę miejscowości z Zabrze na Hindenburg, aby upamiętnić marszałka Paula von Hindenburga, który z sukcesami walczył z wojskami rosyjskimi od początku I wojny światowej[19][20]. Urzędową nazwę Zabrze przywrócono z dniem 1 grudnia 1945[21], co potwierdzono na szczeblu rządowym zarządzeniem z 7 maja 1946 (z mocą od 19 maja 1946)[22].
Historia
Ta sekcja od 2011-06 wymaga zweryfikowania podanych informacji.
Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Sprawdź w źródłach:
Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.
pierwsza wzmianka o Biskupicach, osadzie na terenie dzisiejszego Zabrza
25 marca – wystawienie przez księżną kaliską Wiolę dokumentu, w którym zrzeka się na rzecz biskupa wrocławskiego prawa poboru daniny i innych opłat z ville [...] Biscupici dicitur cirka Bitom (tj. wsi zwanej Biskupice koło Bytomia
1260 – rozszerzenie przez księcia opolskiego Władysława przywilejów, nadanych biskupowi wrocławskiemu w 1243. Obejmowało m. in. prawo do poszukiwania na tym terenie rudsrebra i ołowiu[23]. Przyczyniło się to do zwiększenia osadnictwa w rejonie Biskupic
1295–1305
pierwsza wzmianka o Zabrzu (Sadbre sive Cunczindorf, gdzie Sadbre interpretowane jest jako miejsce za debrami – zarośniętymi dołami z płynącym wśród wzgórz strumieniem; sive to łacińskie „albo”, a Cunczindorf jest interpretowane jako „wieś Konradów”); w dokumencie Rejestr Ujazdu części Liber fundationis episcopatus Wratislawiensis (Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), dokument wymienia wśród innych osad: Biskupice, Zaborze, Grzybowice[13]
sołtys tworzy osadę, chłopi wolni od podatków, tereny przydzielone osadnikom – po 60 łanów
1548 - biskup wrocławski Baltazar von Promnitz wydał w Nysie przywilej górniczy dla terenów Biskupic, Zabrza, Rudy i Sośnicy, a prawo do wydobywania rud w Biskupicach i okolicy (w tym i w Zabrzu) otrzymali bracia Mikołaj i Jan Birawscy[23].
1570 – właścicielem Zabrza został czeski szlachcic Szambor Dluhomil, który po zagarnięciu części ziemi chłopskiej założył alodium z drewnianym dworem
1642 – nowym właścicielem został Aleksander Bielski, który na miejscu drewnianego zbudował murowany piętrowy dwór, stajnie, owczarnię, słodownię i gorzelnię
1672 – Zabrze zamieszkiwało jedynie 34 gospodarzy[13]
1675 – nabycie dóbr zabrzańskich przez kanclerza księstwa opolsko-raciborskiego, barona Jerzego Welczka (Wilczka). Działalność Welczka i jego następców (wśród nich m.in. Bernhard III hrabia von Praschma) przyczyniła się do rozwoju gospodarczego tych terenów. W Zabrzu powstał browar, młyny wodne, tartaki
1731 – przy obecnej ul. Kondratowicza istniała kolonia nazywana Zabrzer Hammer (Kuźnica)
1743 – utworzenie w ramach wprowadzania nowego podziału administracyjnego Śląska powiatu bytomskiego. W jego skład weszły: Biskupice, Grzybowice, Makoszowy, Mikulczyce, Rokitnica, Zaborze i Zabrze wraz z istniejącymi w tym czasie koloniami i przysiółkami
1749 – właścicielami Zabrza zostaje ród Duninów
1769–1790 – właścicielem dóbr zabrzańskich jest Mathias von Welczek[13] (Maciej Wilczek). W trakcie tzw. kolonizacji fryderycjańskiej założył on szereg nowych osad wokół Zabrza: Maciejów (od imienia założyciela), Dorota (od imienia jego żony) i Pawłów (od imienia syna)[23]. W pobliżu zabrzańskiego dworu powstała następnie kolonia, nazywana początkowo Sand Kolonie (Kolonia Piaskowa) bądź Schloss Kolonie (Kolonia Zamkowa). Z czasem uzyskała urzędową nazwę Klein Zabrze, czyli Małe Zabrze. Jako ostatnią utworzono osadę Kończyce, nazwane tak od nazwy miejscowości Kończyce Wielkie na Śląsku Cieszyńskim, skąd pochodzili przodkowie tej gałęzi Wilczków[23]. Następuje rozwój hutnictwa: w spisie 14 wielkich pieców z odlewniami żeliwa na Górnym Śląsku, sporządzonym w 1774 r., figuruje również Zabrze[23].
według spisu z tego roku Zabrze obejmowało: majątek ziemski, kościół, szkołę, 34 chłopów, 6 zagrodników, 2 młyny, 32 pracowników najemnych – łącznie 305 mieszkańców; Małe Zabrze: kolonię 12 zagród z 31 mieszkańcami; Zaborze: majątek ziemski, 15 chłopów, 7 zagrodników, 14 pracowników najemnych
1796 – uruchomienie pierwszej zabrzańskiej kopalni państwowej Królowa Luiza (początek budowy 1790). Na przełomie XIX i XX w. obszar pola górniczego kopalni wynosił 19 km², wydobywano 3 mln ton węgla rocznie, a zatrudniano ok. 8 tys. robotników
1797 – uruchomienie kopalni Amalia, zlikwidowanej na rzecz Concordii
1819–1830 – budowa Kronprinzstrasse (Drogi Następcy Tronu) łączącej Królewską Hutę z Gliwicami. Na odcinku od Poremby do Maciejowa dała ona początek dzisiejszej ul. Wolności
1845 (1 października) – otwarcie odcinka linii kolejowej z Opola do Świętochłowic przez Gliwice i Zabrze – przedłużenie trasy mającej początek we Wrocławiu. Ostatni odcinek, kończący się w Mysłowicach, oddano do użytku rok później. Równocześnie powstał dworzec kolejowy, wybudowany w polach Małego Zabrza, obecnie nieistniejący
1851 – ekspedycja poczty na trasie kolei górnośląskiej, ustanowienie urzędu listonosza, budowa huty Donnersmarcka
1852
uruchomienie fabryki kotłów Koetza
17 stycznia – wydanie przez władze rejencji opolskiej pozwolenia na organizowanie w czwartki targów na terenie Starego Zabrza (stąd nazwa Donnerstagmarktplatz – Plac Targów Czwartkowych). W 1875 przeniesiono je w rejon placu Warszawskiego
1873 – 27 marca 1873 król Prus Wilhelm I podjął decyzję o podziale dotychczasowego powiatu bytomskiego na cztery mniejsze powiaty, co doprowadziło do utworzenie powiatu zabrskiego liczącego 2,21 mil kwadratowych (11 962 ha) i zamieszkanego przez 38 981 mieszkańców[13]. W Zabrzu było 1117 domów
1874 – początek wydawania tygodnika Zabrzer Kreis Blatt (od stycznia)
1875 – próba uzyskania praw miejskich nie powiodła się
1900–1906 – budowa drugiej państwowej kopalni Delbrück (od 1945 KWK Makoszowy)
1905 – połączenie gmin Stare Zabrze, Małe Zabrze i Dorota w jedną gminę Zabrze, liczącą 54 228 mieszkańców – największą wieś ówczesnej Europy[24]
1915
21 lutego – zmiana nazwy gminy Zabrze na Hindenburg. Nowa nazwa nawiązuje do nazwiska feldmarszałka Paula von Hindenburga, dowódcy w zwycięskiej bitwie pod Tannenbergiem[25]. Od 1918 pełna nazwa to Hindenburg O.S. (Oberschlesien) – dla odróżnienia od wschodniopruskiej gminy Hindenburg (dawniej Groß Friedrichsgraben I)
w koksowni Jadwiga wybudowano nową baterię koksowniczą, wieżę węglową, sortownię koksu i benzolownię
1922–1939 – teren dzisiejszego miasta został przedzielony granicą. Kończyce, Pawłów i Makoszowy (oprócz terenu kopalni) znalazły się w granicach Polski, pozostałe gminy przypadły Republice Weimarskiej
1924 – budowa stadionu sportowego przy ul. Zamkowej w Biskupicach (obecnie Gwarek Zabrze)
1927
1 stycznia – utworzenie powiatu miejskiego z większej części powiatu zabrskiego
podpalono dzielnicę Zandkę łącznie z kościołem Ducha Świętego.
w lutym rozpoczęły się wywózki do obozów pracy i w głąb ZSRR. Wywieziono 8700 osób.
19 marca – przejęcie miasta przez administrację polską
1 grudnia – przywrócenie urzędowej nazwy miasta Zabrze[21]
1945–1947 – napływ i osiedlanie się w Zabrzu Polaków wysiedlonych z Kresów Wschodnich (m.in. z okolic Lwowa i Tarnopola oraz Wołynia), a także innych polskich osadników oraz wysiedlenie większości zabrskich Niemców[29]
1948 (14 grudnia) – powstanie Klubu Sportowego Górnik Zabrze
1950
7 stycznia – powstanie pierwszego Państwowego Szpitala Klinicznego
wiosną nastąpiło powołanie do życia Filharmonii Górniczej Związku Zawodowego Górników
1951 (1 kwietnia) – włączenie w granice Zabrza miejscowości Grzybowice, Mikulczyce, Rokitnica, Kończyce, Makoszowy i Pawłów
1971 (23 marca) – katastrofa w kopalni Mikulczyce-Rokitnica w Rokitnicy. Zawał na poziomie 780 metrów przysypał 19 górników. Jeden z nich, Alojzy Piontek, został uratowany po siedmiu dniach
1976 – otwarcie hali widowiskowo-sportowej przy ul. Matejki. Liczba mieszkańców Zabrza wynosi 204 163 osoby[28]
1978 – 6 grudnia odbyła się uroczystości dekoracji miasta Orderem Sztandaru Pracy I klasy, przyznanego przez Radę Państwa w uznaniu zasług w walce o polskość śląskiej ziemi i w pracy dla socjalistycznej ojczyzny[32]
kopalnia „Guido” jako unikatowy, XIX-wieczny zabytek techniki górniczej na skalę europejską, została wyróżniona jako „punkt kotwiczny” na Europejskim Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH)[33]
26 lutego – rozpoczęcie wyburzania budynku Akademickiego centrum medycznego w Zabrzu
5 lutego – oficjalne otwarcie krytej pływalni Aquarius przy Al. Wojciecha Korfantego 18
27 maja – otwarcie Park Hotel Diament Zabrze przy ulicy 3-Maja 112a, obiektu spółki Hotele Diament S.A., pierwszego czterogwiazdkowego hotelu w mieście czasów nowożytnych
8 lipca – oddanie do użytku nowej siedziby Powiatowego Urzędu Pracy przy Pl. Krakowskim 9
14 sierpnia – zakończenie wyburzania budynku Akademickiego Centrum Medycznego w Zabrzu.
2015
5 lutego – uruchomienie największego forum miejskiego „Zabrze dla każdego”.
2016
21 lutego – po modernizacji stadionu im. Ernesta Polha (budowa trzech nowoczesnych trybun), udostępniono kibicom widownię, która może pomieścić 24,5 tys. widzów.
2018
14 września – uruchomiono po rewitalizacji Sztolnię Królowa Luiza – najdłuższy szlak wodny pod ziemią w Europie.
Zabytki
W Zabrzu znajduje się wiele zabytkowych obiektów (głównie z przełomu XIX i XX wieku), takich jak zabytkowe kamienice w centrum miasta, osiedla robotnicze, obiekty sakralne itp.
Obiekty poprzemysłowe
wieża ciśnień przy ul. Zamoyskiego 2 z 1909, o wysokości 46 m, wzniesiona w stylu ekspresjonistycznym
secesyjna kamienica z 1903 przy ulicy 3 Maja 38. Niegdyś znajdował się tu sklep mięsny z wnętrzem na planie nieregularnego wielokąta, z oddzielonym zapleczem. Wnętrze ozdobiono ceramicznymi płytkami o wzorach floralnych i geometrycznych, na jednym z wzorów przedstawiono głowę byka wkomponowaną we fryz[35]
Kościół pw. św. Jana Chrzciciela przy ul. Bytomskiej 37, wzniesiony w latach 1853–1858 w stylu neogotyckim, znajduje się tam krypta z ciałami niektórych członków śląskiego rodu Bellestremów[36]
Pod koniec lipca 2015 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Zabrzu wynosiła ok. 6,3 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 10,7% do aktywnych zawodowo[37].
Komunikację miejską w Zabrzu organizuje Zarząd Transportu Metropolitalnego. Na terenie miasta działa lub przebiega 7 linii tramwajowych (2, 3, 4, 5, 9, 30, 56) oraz 42 linie autobusowe, w tym 3 metropolitalne (M1, M16, M24) i 39 obsługiwanych przez różnych przewoźników[38] (6, 7, 7N, 15, 20, 23, 32, 32N, 39, 47, 57, 81, 83, 86, 89, 92, 111, 112, 132, 156, 158, 169, 184, 198, 199, 234, 250, 270, 280, 286, 617, 617N, 647, 659, 720, 840, 840N, , 932).
Gwarek Zabrze – klub piłkarski, dwukrotny mistrz Polski juniorów starszych (2003 i 2006) oraz mistrz juniorów młodszych (2002), utworzony został 12 czerwca 1974, poza drużynami w ligach juniorskich klub posiada drużynę występującą w sezonie 2007/2008 w lidze okręgowej seniorów.
MKS Zabrze-Kończyce (Gazobudowa Zabrze) – klub piłkarski posiadający obecnie tylko zespoły młodzieżowe. Powstał w 1956 w Bytomiu pod nazwą „Lechia”. W 1958 klub przeniósł siedzibę do Zabrza i zmienił nazwę na Klub Sportowy „Gazobudowa”, a następnie został włączony do rozgrywek piłkarskiej C-klasy. Pierwsze mecze rozgrywane były na boisku „Linodrutu”, a następne na stadionie przy ul. Hagera w Zabrzu.
UKS 14 Zabrze – uczniowski klub lekkoatletyczny z siedzibą w SP 14 w Zabrzu.
KS Zabrze-Grzybowice (Społem Zabrze, do 1975 jako LZS Grzybowice[52]) – klub piłkarski grający obecnie w A-klasie
MKS Zaborze – Młodzieżowy Klub Sportowy grający obecnie w A-klasie
UKS Quo Vadis Makoszowy – uczniowski klub piłkarski grający obecnie w B-klasie
KKS Zabrze – III-ligowy klub piłki nożnej kobiet, obecnie grający pod nazwą Górnik Zabrze
10 zborów (Zabrze-Biskupice, Zabrze-Guido, Zabrze-Helenka, Zabrze-Mikulczyce, Zabrze-Południe, Zabrze-Północ, Zabrze-Rokietnica, Zabrze-Śródmieście, Zabrze-Wschód, Zabrze-Zachód) gromadzących się w trzech Salach Królestwa (ul. Jana Pyki 3A, ul. Rymera Józefa 38, ul. Żniwiarzy 2B)[61].
Administracja
Zabrze jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do Rady Miejskiej w Zabrzu 25 radnych[62]. Organem wykonawczym samorządu jest prezydent miasta, którym obecnie jest Małgorzata Mańka-Szulik. Wiceprezydentami są: Krzysztof Lewandowski, Katarzyna Dzióba i Borys Borówka[63].
↑Największe miasta w Polsce pod względem liczby ludności [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-02-03](pol.).
↑Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2013-07-26. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.brak numeru strony
↑Zestawienie liczby mieszkańców z uwzględnieniem podziału na dzielnice na dzień: 30-09-2013.
↑l (ilustr.), Zabrze. Wybory do Rad Dzielnic w marcu 2022 roku – Zabrze informacje [online], zabrze.com.pl [dostęp 2021-11-03].
↑Urząd Statystyczny w Katowicach / Opracowania bieżące / Komunikaty i biuletyny / Inne opracowania / Biuletyn statystyczny województwa śląskiego I kwartał 2015 [online], katowice.stat.gov.pl [dostęp 2017-11-20].
↑Zatrważające dane GUS. Te polskie miasta wyludniają się najszybciej. Łódź i Częstochowa wysoko.
↑Zabrze w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-04](pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
↑MichałM.ZielińskiMichałM., Tutaj romanipen ściera się z rasizmem. Jak przeżyć na Buchenwaldczyków [online], wiadomosci.wp.pl, 27 kwietnia 2018 [dostęp 2023-09-21](pol.).
↑BartoszB.PudełkoBartoszB., Romowie w Zabrzu: wystawa "Romarising" i mural [ZDJĘCIA] [online], Dziennik Zachodni, 21 listopada 2014 [dostęp 2023-09-21](pol.).
↑PW: Zabrze: Odgradzają się murami od Romów [ZDJĘCIA. Romscy sąsiedzi rozgoryczeni na lokatorów z Sienkiewicza]. zabrze.naszemiasto.pl, 2018-10-26. [dostęp 2023-09-21]. (pol.).
↑ abcdefPiotrP.HnatyszynPiotrP., PiotrP.MuschalikPiotrP., Zabrze powroty/heimkehr/come backs, 2007, s. 7, ISBN 9789388427520.
↑DariuszD.WalerjańskiDariuszD., Zabrze krok po kroku/step by step/Schritt für Schritt, Wydanie III uzupełnione, 2010, s. 7, ISBN 978-83-924037-6-0.
↑Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 70, 442.
↑Urząd Miejski w Zabrzu, Miasto – Historia miasta – Hindenburg [online] [dostęp 2021-07-24](pol.).
↑J.J.WolaninJ.J., Akta miasta Zabrza – Sygnatura 15/35/0 – Opis – Dzieje twórcy [online], szukajwarchiwach.gov.pl [dostęp 2021-07-24].
↑ abRozporządzenie Wojewody Śląsko-Dąbrowskiego z dnia 27 listopada 1945 r. o ustaleniu brzmienia urzędowego nazw miejscowości na obszarze Ziem Odzyskanych Śląska Opolskiego, [w:] (Śląska Biblioteka Cyfrowa), „Śląsko-Dąbrowski Dziennik Wojewódzki”, R. 1 (nr 34), poz. 449 (§ 1, dz. XV, nr 6; § 2), 22 grudnia 1945, s. 382 [dostęp 2022-08-09].???
↑Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
↑ abcdefAnna Jurkiewicz, Stanisław Ziemba: Województwo katowickie. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1962, s. 130-144.
↑„Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 637, hasło „Zabrze”.
↑Kreis Hindenburg [online], home.arcor.de [zarchiwizowane z adresu 2013-12-24].
↑ abPiotrP.HnatyszynPiotrP., PiotrP.MuschalikPiotrP., Zabrze powroty/heimkehr/come backs, 2007, s. 9, ISBN 9789388427520.
↑Lwowiacy i Kresowianie świętowali 30-lecie [online], Urząd Miejski w Zabrzu, 26 lutego 2019 [dostęp 2023-05-29](pol.).
↑Wizyta generała de Gaulle’a w Zabrzu [online], Historia Zabrza, 8 września 2017 [dostęp 2022-08-09].
↑Kronika (lipiec 1967 – lipiec 1968), „Kroniki Miasta Zabrza”, R. 1968 [2], Zabrze 1968, s. 226.
↑Order Sztandaru Pracy I klasy dla Zabrzu, „Nowiny”, 7 grudnia 1978, s. 1.
↑DariuszD.WalerjańskiDariuszD., Zabrze krok po kroku/step by step/Schritt für Schritt. Wydanie III uzupełnione, 2010, s. 42, ISBN 978-83-924037-6-0.
↑Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach zawiadamia o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych woj. śląskiego następującego zabytku: zespół zabudowy osiedla mieszkaniowego przy ul. Wolności 149, pl. Słowiański 1–5, ul.Stanisława Wyspiańskiego 1–9 w miejscowości Zabrze(pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2020-06-09].
↑Ewa Pokorska: Piękno użyteczne. Katowice: Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2011, s. 103–104. ISBN 978-83-85871-60-6.
↑Dziennik Zachodni – wkładka Region, „Krypta się otwiera”, 5 października 2007 roku.
↑Liczba bezrobotnych zarejestrowanych oraz stopa bezrobocia według województw, podregionów i powiatów. Stan w końcu lipca 2015 r.. Główny Urząd Statystyczny, 2015-08-25. [dostęp 2015-08-25].
↑Miejski Ośrodek Kultury w Zabrzu / Ośrodki [online], mok.art.pl [dostęp 2022-08-09].
↑MarcinM.ChabiorMarcinM., Oddział Biblioteki w Zabrzu-Rokitnicy z czytelnią w Zabrzu [online], Biblioteka Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach [dostęp 2022-08-09](pol.).
↑Gazeta Miejska Gliwice [online], gazeta-miejska.pl [dostęp 2022-08-09].strona główna serwisu
↑Parki [online], Urząd Miejski w Zabrzu, 26 sierpnia 2020 [dostęp 2022-08-09](pol.).
↑Borsigwerk (Biskupice) – park i pomnik poległych sportowców. [online], Historia Zabrza, 20 kwietnia 2021 [dostęp 2022-08-09](pol.).
↑Biskupice-Borsigwerk – Park Hutniczy. [online], Historia Zabrza, 24 października 2020 [dostęp 2022-08-09](pol.).
↑Informacje o jednostce – Zabrzański Kompleks Rekreacji Aquarius [online] [dostęp 2022-08-09](pol.).
↑Kąpielisko Leśne [online], Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Zabrzu [dostęp 2022-08-09].
↑ReShape – nowy kształt fitnessu – Zabrze [online], Reshape [dostęp 2022-08-09](pol.).strona główna serwisu
↑Zabrze – kościół Pokoju [online], luteranie.pl [dostęp 2022-11-12].
↑Zabrze Mikulczyce – kościół [online], luteranie.pl [dostęp 2022-11-12]. *Mikulczyce, drewniany kościół ewangelicko-augsburski z 1937 roku [online], polskaniezwykla.pl [dostęp 2022-11-12].
↑Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2022-10-21]. *Sala Królestwa Świadków Jehowy w Zabrzu-Rokitnicy już otwarta [online], dziennikzachodni.pl, 12 grudnia 2016 [dostęp 2017-05-12]. *Świadkowie Jehowy wznawiają publiczną działalność w Zabrzu [online], zabrze.com.pl, 28 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-30].
↑Zarządzenie Nr 111 Wojewody Śląskiego z dnia 8 kwietnia 2010 r. (Dz. Urz. Woj. Śląskiego z 2010 r., Nr 64, poz. 1062).
↑Zmiany w funkcjonowaniu Urzędu Miejskiego [online], zabrze.com.pl [dostęp 2018-12-05].
↑Państwowa Komisja Wyborcza: Wybory samorządowe. wybory2002.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20].
↑Geografia wyborcza – Wybory samorządowe – Państwowa Komisja Wyborcza. wybory2006.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20].
↑Wybory Samorządowe 2010 – Geografia wyborcza – Województwo śląskie – – m. Zabrze. wybory2010.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20].
↑Państwowa Komisja Wyborcza | Zabrze. wybory2014.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-25)].
↑Przerażający raport ws. jakości powietrza. Polskie miasta na czele listy [online], 14 maja 2016.
↑Nowy Targ, Sucha Beskidzka i Proszowice wśród najbardziej rakotwórczych miast w Polsce, „Dziennik Polski”, Warszawa, 5 stycznia 2015 [zarchiwizowane z adresu 2016-01-07].brak strony (czasopismo)
↑Miasta partnerskie i zaprzyjaźnione [online], Urząd Miejski w Zabrzu [dostęp 2011-06-15] [zarchiwizowane z adresu 2013-04-16].
↑Zabrze solidaryzuje się z Ukrainą. Zrywa umowę partnerską z Kaliningradem [online], zabrze.com.pl, 3 marca 2022 [dostęp 2022-03-03].
Bibliografia
Johann GeorgJ.G.KnieJohann GeorgJ.G., Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865(niem.).
Praca zbiorowa „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 637–638, hasło „Zabrze”.